این موضوع زمانی نگران‌کننده‌تر به نظر می‌رسد که بدانیم کشور در ۱۰ ماهه سال قبل رقمی در حدود ۱۴ میلیارد دلار واردات کالاهای اساسی در صنعت غذا را تجربه کرده که نشان می‌دهد هنوز به‌رغم سیاست‌هایی که در حوزه ارزی در پیش گرفته شده، ما همچنان یک واردکننده خالص بزرگ در صنعت غذا محسوب می‌شویم که نگرانی‌های زیادی را به همراه دارد.
تعهد ارزی هنوز عامل تهدید صنعت غذاست
فعالان بخش صنعت معتقدند هنوز موضوع رفع تعهد ارزی به‌رغم تمهیداتی که اندیشیده شده یک معضل مهم در صنعت غذا محسوب می‌شود که تهدیدکننده این صنعت است، با این حال در سال ۱۴۰۲ گره‌های این موضوع در مقایسه با سال‌های قبل از آن گشوده شد، اما هنوز به عنوان یک نگرانی برای فعالان این صنعت محسوب می‌شود. همان‌طور که در نامه رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران به معاون اول رئیس جمهور به این موضوع اشاره شده و آمده این موضوع از یکسو کاهش تقاضا در بازار داخلی و کاهش میزان صادرات در محصولات کشاورزی نظیر میوه، سبزی و صیفی‌‌‌‌‌‌‌‌‌جات، خرما، خشکبار، زعفران و گیاهان دارویی را در پی داشته و از سویی موجب از دست رفتن بازارهای سنتی به‌‌‌خصوص بازارهای پیرامونی شده است، به نحوی که حجم صادرات به آن کشورها به کمتر از یک‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهم‌‌‌درصد حجم این بازارها محدود شده و رقبا در این بازارها حضور پررنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌تری داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
در این ارتباط عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران نیز با بیان اینکه اصرار دولت بر شیوه‌های غلط رفع تعهد ارزی، منجر به منفی شدن تراز تجاری کشور و به صورت جزئی‌تر در کاهش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی شده می‌گوید: سال گذشته در مجموع برای فعالان اقتصادی حوزه کشاورزی و مواد غذایی خیلی سال خوبی نبود؛ چراکه فعالان اقتصادی در بحث تخصیص ارز برای واردات مواد اولیه با چالش‌های زیادی مواجه بودند و نابسامانی و بی‌نظمی که از طرف سیستم بانکی اعمال می‌شد، مشکلاتی را به وجود آورده بود.
احمد‌رضا فرشچیان تصریح کرد: در بحث صادرات متاسفانه مساله پیمان‌سپاری ارزی و تعهداتی که مطرح بود و به سرانجام نرسیدن اصلاح آن در کنار عدم‌ارائه راهکار برای حل این مشکلات، صادرکنندگان را با مشکلاتی مواجه کرد که نتایج آن را در منفی شدن تراز تجاری کشور یا اگر به صورت جزئی‌تر بخواهم بگویم در کاهش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی می‌توان دید. وی گفت: متاسفانه ممنوعیت‌ها و آزادسازی بی‌برنامه صادرات برخی محصولات کشاورزی دردسرهایی را برای صادرکنندگان ایجاد می‌کند؛ به نحوی که این بی‌نظمی‌ها هر سال تکرار می‌شود و دولت هم قول می‌دهد که نظمی بدهد؛ اما باز راه خود را می‌رود.
ترکیه و عربستان؛ تهدیدکننده‌های اصلی منطقه‌ای
ابوالحسن خلیلی، رئیس کمیسیون صنایع غذایی اتاق ایران نیز در نشست هیات نمایندگان در ارتباط با صادرات مواد غذایی با بیان اینکه امروز نتایج بررسی صادرات صنایع غذایی با توان و ظرفیت سرمایه‌گذاری‌‌‌های انجام‌شده مطابقت ندارد، حجم صادرات ایران در حوزه غذا را با وضعیت ترکیه در همین حوزه مقایسه کرده و گفت: صادرات بخش غذا در ترکیه در سال ۲۰۲۳ برابر با ۳۵ میلیارد دلار بوده که در حدود ۲.۸درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است.
خلیلی با نگاهی به اقدامات اخیر عربستان گفت: بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد که افزایش سهم سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌‌‌های مختلف در عربستان شروع شده و به زودی بازارهای صادراتی اطراف را مورد توجه قرار خواهد داد و به رقیب جدی برای ایران و سایر کشورهای منطقه تبدیل می‌شود. علاوه بر این، تعامل ترکیه با افغانستان را هم شاهد هستیم که نباید در برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های صادراتی کشور از آن غافل شویم. به باور او تحرکاتی که در منطقه شروع شده، زنگ خطری برای آینده صادرات ایران است. متاسفانه محیط کسب و کار داخل کشور برای تولید مناسب نیست در حالی که کشورهای اطراف با جذب سرمایه‌‌‌های جدید در حال افزایش سطح تولید و تجارت خود هستند.
برنامه‌های بلندمدت ترکیه برای صنعت غذا
واقعیت آن است که دولت ترکیه اهتمام جدی برای خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی دارد؛ به طوری که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه طی سخنانی در سومین شورای کشاورزی و جنگلداری با تاکید بر ضرورت خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی اساسی، وابستگی در محصولات کشاورزی به خارج را حداقل به اندازه صنایع دفاعی خطرناک دانسته است. همچنین اردوغان در این باره گفته است هرگز ساختار کشاورزی ترکیه را زیر چرخ شرکت‌های جهانی که تنها به سود خود می‌‌‌اندیشند، ویران نخواهیم کرد.
به گفته مسوولان ترکیه، این کشور در تولید محصولات کشاورزی مقام هفتم جهان و نخست اروپا را داراست. همچنین مقام نخست تولید فندق، گیلاس، زردآلو و به متعلق به ترکیه است و این کشور هزار و ۶۹۰ نوع محصول کشاورزی را به ۱۹۵ کشور جهان صادر می‌کند و صادرات محصولات کشاورزی طی ۲۰ سال از ۳.۷ میلیارد دلار به ۱۷.۷میلیارد دلار افزایش یافته است. همچنین ترکیه با ۱۱ برابر کردن صادرات بذر به رقم ۱۰۲هزار تن به ارزش ۱۵۲ میلیون دلار دست یافته است.
متاسفانه تا ۱۰ سال پیش جمعیت ۵۰۰ میلیون نفری منطقه خاورمیانه فرصت بی‌نظیری را در برابر فعالان صنعت غذا ایجاد کرده بود تا توسعه قابل توجهی را در این صنعت رقم بزنند اما در خلال این مدت تحریم‌ها و بی‌ثباتی اقتصادی و سیاسی در کشور باعث شد تا فرصت برای بروز قدرت‌های جدید در منطقه از بین برود. حالا در کنار ترکیه، عربستان نیز در آینده نزدیک و تا ۲۰۳۰ به یک قدرت اقتصادی قوی در حوزه کشاورزی و صنعت غذا تبدیل خواهد شد و اهداف و برنامه‌های جاه‌طلبانه‌ای نیز در این زمینه طراحی کرده که نشان می‌دهد آینده صنعت غذا به ترکیه و عربستان و در رقابتی تنگاتنگ تعلق دارد و ایران سهمی از این بازار و صنعت در آینده نخواهد داشت.
در حال حاضر نیز فعالان صنعت غذا با تکیه بر دو عامل یعنی ارزان‌فروشی محصولات ایرانی در بازارهای جهانی و رشد پیاپی نرخ ارز می‌توانند محصولات خود را در منطقه به فروش برسانند در غیر‌این صورت رقابت با قدرت‌های منطقه‌ای و عبور از تحریم‌های داخلی و خارجی برای تولیدکنندگان به این آسانی مقدور نیست. ابوالحسن خلیلی در این باره معتقد است افزایش سهم سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌‌‌های مختلف در عربستان شروع شده و به زودی بازارهای صادراتی اطراف را مورد توجه قرار خواهد داد و به رقیب جدی برای ایران و سایر کشورهای منطقه تبدیل می‌شود. تحرکاتی که در منطقه شروع شده، زنگ خطری برای آینده صادرات ایران است. متاسفانه محیط کسب‌وکار داخل کشور برای تولید مناسب نیست در حالی که کشورهای اطراف با جذب سرمایه‌‌‌های جدید در حال افزایش سطح تولید و تجارت خود هستند.
بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی اتاق بازرگانی ایران، در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ سهم صادرات صنایع غذایی از ارزش صادرات غیرنفتی با نوسانات کاهشی همراه بوده و از ۵.۸درصد در سال ۱۳۹۶ به ۳.۶درصد تا پایان سال ۱۴۰۱ رسیده است.