در این نوشتار به بررسی پیشینه چند کشور موفق در ادغام صنعت و تجارت پرداخته میشود. در این زمینه شرایط این کشورها در زمان ادغام بررسی شده و تاثیر این کار بر رشد اقتصادی و توسعه صنعت و صادرات این کشورها بررسی شده است. به صورت کلی بررسی کشورهای توسعه یافته نشاندهنده آن است که در این کشورها چنین ادغامی از عوامل اصلی شتابگیری صنعت و رشد اقتصادی بوده است.
*تجربه ژاپن: یک معجزه اقتصادی
رشد اقتصادی ژاپن پس از جنگ جهانی دوم به معجزه اقتصادی ژاپنی شهرت دارد. این در حالی است که در طول جنگ جهانی، در ژاپن بیش از دو و نیم میلیون نفر کشته شدند و یک چهارم ثروت این کشور از بین رفت. اما پس از جنگ جهانی این کشور با سیاستگذاریهای مناسب توانست اندکی پس از آن به دومین اقتصاد بزرگ دنیا تبدیل شود. در این میان نقش دولت این کشور در هدایت اقتصاد این کشور بسیار قابل توجه بوده است. در واقع در این برهه توانست با تنظیم مقررات و محافظتهای خود از بخش خصوصی، این بخش را فعال نموده و مدیریت بحران اقتصادی را برای آنها تسهیل نماید. همچنین در گام بعدی با گسترش تجارت به انگیزه رشد بخش خصوصی کمک نماید.
مهمترین بخش دولت که باعث رشد اقتصادی ژاپن و تعامل با بخش خصوصی بوده است، وزارت تجارت بینالمللی و صنعت آن میباشد. این وزارتخانه با اختیارات قوی و فراوان خود به محافظت مالی و قانونی از بنگاهها میپرداخت. همچنین مدیریت این وزارتخانه باعث واردات تکنولوژی به جای واردات کالا در این کشور شد. همچنین در زمان ناکافی بودن سرمایه در این کشور، دادن وامهایی به بنگاهها که فراتر از توان بازپرداخت آنها بود در کنار سیاستهای ضد انحصاری که هر دو توسط MITI مدیریت میشد باعث ایجاد شرکتهای خوشهای و شبکه بنگاهها شد که با تعامل سازنده به رشد خود و اقتصاد کشور میپرداختند. کنترل واردات به بازار این کشور در کنار دیگر موشقها باعث تقویت تولید ملی و تبدیل اقتصاد آن به یک اقتصاد صادرات محور در دهه 60 شد. در مجموع تجربه کشور ژاپن نشان میدهد که در هنگام وجود بحران مالی و اجتماعی در این کشور، وجود وزارتخانهای یکپارچه برای صنعت و تجارت باعث مدیریت مناسب این بحران و قراردادن اقتصاد این کشور در ریل مناسب و رشد دهنده بوده است.
*فرانسه: یک تجربه قدیمی از ادغام صنعت و تجارت
در فرانسه ادغام صنعت و تجارت در اوایل قرن نوزدهم میلادی با تشکیل وزارت تجارت و تولید اتفاق افتاد. در این مقطع زمانی این کشور بیشتر متشکل از خرده دهقانان بود و بسیاری از شهرهای کوچک این کشور فقیر و از نظر صنعتی عقب مانده بودند. در این دوره فرایند صنعتیسازی در این کشور با توسعه سیستمهای جادهای و ریلی و سایر امور زیربنایی قوت و سرعت گرفت. در این دوره با بهرهگیری از افراد تحصیل کرده در امور مهندسی و مدیریتی، با وجود وزارتخانهای یکپارچه در امور بازرگانی و صنعت، فرایند صنعتی شدن این کشور بسیار شدت گرفت. در بسیاری از شهرهای بزرگ با استفاده از منابع در دسترس صنایع بزرگ شکل گرفت که تامین مالی آنها نیز توسط بانکها انجام میشد. این اتفاقات در حالی روی میداد که این کشور به دلیل خروج از جنگ و پرداخت غرامتهای جنگی در وضعیت مالی نامناسبی قرار داشت. این روند باعث شد که در اواسط قرن نوزدهم میلادی فرانسه به عصر صنعتی و کشورهای صنعتی بپیوندد.
به صورت کلی میتوان گفت که کشور فرانسه در شرایطی به سمت ادغام صنعت و تجارت پیش رفت که به دلیل شرکت در جنگهای متوالی در وضعیت مالی مناسبی قرار نداشت. این یکپارچگی صنعت و تجارت در کنار آموزش افراد متخصص و توسعه حمل و نقل باعث قرار گرفتن این کشور در زمه کشورهای صنعتی شد که باعث پیشرفت و توسعهیافتگی این کشور تا به امروز شده است.
*آلمان: تجمیع صنعت و تجارت در وزارت اقتصاد و رشد صنعتی بالای 25 درصد
در کشور آلمان در اواسط قرن بیستم میلادی، وزارت اقتصاد این کشور تمامی امور اقتصادی از جمله صنعت و تجارت این کشور را بر عهده داشت. این وزارتخانه نقش مهمی در مدیریت شرایط بد اقتصادی این کشور پس از جنگهای جهانی و کاهش بیکاری و افزایش صنعتیسازی داشته است. شرکت (بانک) دولتی وامدهی (KfW) که بازسازی این کشور را تامین مالی نموده و عامل مهمی در توسعه مجدد این کشور به شمار میرود زیر نظر این وزارتخانه فعالیت میکرده است. پس از مدتی، آلمان توانست بریتانیا را در تولید رقابتی پشت سر گذاشته و با افزایش مقیاس تولید اقتصاد خود را گسترش دهد. در این مقطع با استفاده از نیروی کار ماهر و سیاستهای مناسب دولت، مدرن کردن فعالیتهای صنعتی و مکانیزه کردن امور شتاب بسیار زیادی را تجربه نمود. در غالب سالهای دهه 50 این کشور نرخ رشد بالای تولیدات صنعتی (تا 25 درصد) را تجربه نمود.
*کره: ورود به معجزه آسیایی پس از ادغام صنعت و تجارت
در کشور کره جنوبی نیز پس از جنگ دو کره در دهه 50، این کشور از فقیرترین کشورهای جهان به شمار میرفت. در دهه 60 با قدرت گرفتن ژنرال چانگ، وزارت تجارت و صنعت از ادغام دو وزارتخانه بازرگانی و صنعت تشکیل شد. در این مقطع زمانی رشد فعالیتهای صنعتی، بنیان توسعه اقتصادی این کشور را بنا نهاد. نکته قابل توجه آن است که کره در شرایطی به این دوره (مشهور به معجزه آسیایی) وارد شد که از منابع سرشاری بهره نمیبرد و درآمد سرانه آن 6 درصد آمریکا بوده و به طور کلی در شرایط اقتصادی نامساعد قرار داشت. اتخاذ سیاستهای هماهنگ در تجارت و تولید باعث محافظت از بنگاههای داخلی و افزایش تولید ملی در این کشور گردید. به مرور با افزایش کیفیت، کمیت و عمق داخلی سازی این کشور توانست صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا را نیز در دستور کار خود قرار داده و بخشهای مختلف صنعت خود را در آن جهت تقویت نماید.
*تجربه مشترک اغلب کشورهای توسعهیافته در ادغام صنعت و تجارت
تجربیات موفق دولتها در ادغام سیاستگذاریهای صنعت و تجارت به چند کشور مذکور محدود نمیگردد. در واقع میتوان گفت که اکثر کشورهای توسعه یافته و پیشرفته صنعتی در فرایند تبدیل از یک کشور غیرصنعتی به یک کشور با صادرات صنعتی پیشرفته از چنین ادغامی بهره بردهاند. در مالزی تشکیل وزارت صنعت و تجارت در اواخر دهه 70 بستر مناسبی برای رشد اقتصادی این کشور فراهم نمود که با به قدرت رسیدن ماهاتیر محمد در این کشور به رشد و صنعتیسازی پر شتاب این کشور منجر شد. در چین نیز با وجود جدا بودن وزارتخانهها، کمیسیون توسعه ملی و رفرم عامل اصلی پیشرفت صنعت و اقتصاد این کشور بوده که وظیفه آن اتخاذ و ابلاغ سیاستهای هماهنگ برای صنعت و تجارت بوده است. در برزیل نیز وزارت توسعه، صنعت و تجارت خارجی در دهه 60 وجود داشته است که با در اختیار داشتن اختیارات فراوان و ابزارهای اقتصادی مناسب نظیر بانک BNDES، نقش اصلی را در توسعه صنعت و صادرات محصولات پیشرفته نظیر هواپیما در این کشور داشته است. با بررسی دیگر کشورهای موفق، میتوان به تجربیات مشابهی دست یافت.
بررسی تجربیات کشورهای موفق صنعتی نشاندهنده آن است که در اکثر قریب به اتفاق این کشورها ادغام صنعت و تجارت نقش بنیادینی در رشد اقتصادی و فرایند صنعتی شدن و توسعه صادرات آن کشور ایفا نموده است. در این میان نکته قابل توجه آن است که این ادغام در شرایطی رخ داده که این کشورها در وضعیت اقتصادی مناسبی قرار نداشتهاند و در اکثر آنها بخش قابل توجهی از بنگاههای اصلی کشور به صورت دولتی و نیمهدولتی اداره میشدهاند.بنابراین در مجموع میتوان بیان نمود که ادغام نهادهای سیاستگذاری در بخش تولید و تجارت به دلیل همافزایی ایجاد شده باعث افزایش سرعت رشد اقتصادی در کشورهای موفق شده و میتوان با الگوگیری از تجربیات این کشورها و انطباق آن با وضعیت بومی ایران از ساختار فعلی وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت و همچنین قانون تمرکز جهاد کشاورزی در جهت پیشبرد اهداف اقتصادی کشور بهره برد.
فارس