ایران و روسیه در مسیر تبدیل به بزرگترین شرکای کشاورزی/۲ رقیبِ دیرینه گازی مکملِ هم در اقتصاد غذایی

 

در سال 2020 میلادی و همزمان با اوج تحریم‌های دوره دوم آمریکا که موجب‌ شد صادرات نفت ایران به روزانه 300 هزار بشکه برسد، به یکباره رقم صادرات کالاهای ایرانی به روسیه از 390 میلیون دلار در سال 2019 با رشدی حدود 105 درصدی مواجه شده و به 800 میلیون دلار رسید.

 

اما با وجود این جهش صادرات به روسیه در سال 2020، هنوز میزان صادرات ایران به این کشور نسبت به ظرفیت موجود بسیار پایین بوده و تراز تجاری ایران منفی است (جدول 1).

 

جدول 1- تراز منفی ایران در تجارت با روسیه

 

 

 

 

*رمزگشایی از تغییرات نظام تجارت روسیه بعد از اعمال تحریم‌های آمریکا

 

به اعتقاد کارشناسان، محدود بودن صادرات ایران به روسیه نه به دلیل تحریم‌های آمریکا بلکه به دلیل بی‌برنامگی و زیرساخت‌های ضعیف تجارت در کشور رخ داده و موجب شده است ظرفیت صادراتی تجار ایرانی برای تصاحب بازار روسیه به طور کامل مورداستفاده قرار نگیرد.

 

از لحاظ سیاسی، روسیه نیز همانند ایران تحت تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا قرار گرفته است. بنابراین سیاست اصلی روس‌ها کاهش وابستگی تجاری به کشورهای غربی و در عوض واردات کالاهای موردنیاز خود از کشورهای همسایه از جمله ایران است.

 

از سال 2014 با اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه، این کشور نیز در نظام تجارت خود سیاست کاهش وابستگی به غرب و افزایش تعاملات اقتصادی با همسایگان و کشورهای آسیایی را در دستور کار قرار داده است که ایران می‌تواند از این فرصت برای گسترش تعاملات تجاری با روسیه استفاده کند.

 

*نقشه راه ایران برای تنوع‌سازی ترانزیت کالا به روسیه

 

در گزارش‌های قبلی پرونده «میدان سرخ» به یکی از دلایل محدود بودن صادرات ایران به روسیه پرداخته شد که مربوط به «ضعیف بودن زیرساخت ترانزیت» از ایران به روسیه بود. قطعا تا مسیر «زمینی»، «ریلی» و «دریایی» مناسبی برای صادرات کالا به یک کشور ایجاد نشود، صادرات نیز صورت نمی‌پذیرد. در نتیجه مسیر ترانزیت کالا مهم‌ترین موضوع در شکل‌گیری روابط اقتصادی بین دو کشور است.

 

در جدول 2، چهار مسیر اصلی برای صادرات کالاهای ایرانی به روسیه آورده شده و پیشنهاداتی نیز برای تقویت و فعال‌سازی ظرفیت این خطوط ترانزیتی ارائه شده است.

 

سیاست جمهوری اسلامی ایران برای صادرات به روسیه باید بر تنوع‌سازی در مسیر صادرات به روسیه و تقویت هر 4 مسیر ذکر شده متمرکز شود.

 

جدول 2- مسیرهای ترانزیت کالاهای ایرانی به روسیه

 

 

 

 

 

متاسفانه تاکنون در فضای رسانه‌ای بیشتر به بحث گسترده تجارت ایران و روسیه تنها از دریچه تنگ صادرات گاز به اروپا نگاه شده است. یعنی تا صحبت از گسترش تعاملات تجاری دو کشور به میان می‌آید، ‌اذهان عمومی به سمت رقابت دو کشور برای صادرات گاز به اروپا هدایت می‌‎شود و همیشه سایر ظرفیت‌ها برای گسترش تعاملات اقتصادی ایران و روسیه فاکتور شده و به حاشیه می‌‎رود.

 

البته حتی در حوزه انرژی نیز ظرفیت‌های مشترک زیادی برای همکاری ایران و روسیه وجود دارد و صرفا در حوزه صادرات گاز به اروپا دو کشور رقیب یکدیگر هستند. اما با وجود ظرفیت‌های اقتصادی بالا و منافع مشترک دو کشور در گسترش تعاملات اقتصادی، تا کنون رسانه‌ها به گونه‌ای روایت کردند که انگار دو کشور ایران و روسیه در همه حوزه‌‎ها همیشه رقیب یکدیگر هستند، درحالی که با توجه به قرار گرفتن دو کشور در بلوک مقابل آمریکا، ظرفیت همکاری بی‌نظیری روبروی دو کشور قرار دارد.

 

حمید زادبوم، رئیس سابق سازمان توسعه تجارت درباره ظرفیت تعامل اقتصادی ایران و روسیه اظهار می‎‌کند: «بررسی‌ها نشان می‌دهد ظرفیت صادراتی ایران به روسیه در حوزه کالا حدود 12 میلیارد دلار است که فقط 4 درصد آن فعال است و در بخش‌های مختلف این امکان وجود دارد تا صادرات ایران به کشور روسیه افزایش یابد».

 

داوود میرزاخانی، دستیار وزیر نیرو در امور کمیسیون دائمی همکاری‌های تجاری و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه نیز بیان کرد: «ظرفیت‌های بسیار ایده آلی برای کشور ما جهت صادرات به روسیه فراهم است. برای مثال روسیه در سال حدود 20 میلیارد دلار واردات دارو، 5 میلیارد دلار واردات لبنیات، 6 میلیارد دلار واردات کیف و کفش، 80 میلیون متر مکعب واردات کاشی و سرامیک و 80 هزار تن واردات محصولات شوینده دارد که کشور ما نیز در همه این بخش‌ها دارای صنایع متعدد و تولید محصولات باکیفیت بالا است».

 

در حوزه صادرات محصولات پتروشیمی و شیمیایی به روسیه نیز تولیدات پتروشیمی ایران به دلیل کیفیت بالا و قیمت تمام شده کمتر، مورد اقبال مصرف کننده‌های روسی است که افزایش صادرات در این حوزه به کشور روسیه می‌تواند تراز تجاری منفی ایران در مبادلات تجاری با روسیه را متعادل کند.

 

 

 

یکی از اصلی‌ترین حوزه‌ها برای گسترش تجارت ایران و روسیه مربوط به حوزه کشاورزی است و دو کشور در اقتصاد کشاورزی مکمل یکدیگر محسوب می‌شوند، به دلیل آب و هوای سردسیری روسیه، تولید محصولاتی مانند میوه‌های تازه، سبزیجات، گل، خشکبار و غیره در این کشور کمتر صورت می‌گیرد و به شدت به واردات میوه و تره‌بار وابسته است. طبق گفته کاوه زرگران، رییس سابق کمیسیون کشاورزی، آب و صنایع غذایی اتاق تهران، بازار روسیه در بخش غذا و محصولات کشاورزی ارزشی بین 30 تا 40 میلیارد دلار است.

 

توضیح بیشتر آن که فدراسیون روسیه در نیمی از سال فاقد تولیدات کشاورزی تازه است. در نتیجه برای تامین مواد غذایی مورد نیاز خود در این بخش به دیگر کشورها وابسته است و قیمت این محصولات کشاورزی نیز در روسیه بالاتر از دیگر کشورهای تولیدکننده است. اما از طرفی کشور روسیه با تولید حدود 140 میلیون تن غلات و همچنین دانه‌های روغنی به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان جهان در این حوزه تبدیل شده است.

 

از طرف دیگر ظرفیت جمهوری اسلامی ایران در تولید محصولات کشاورزی تازه مانند میوه‌ها، سبزیجات و صیفی‌جات قابل توجه است و این یک فرصت بسیار ایده آل صادراتی به روسیه است. از قضا کشور ایران جز واردکنندگان غلات، دانه‌های روغنی و خوراک دام است و این پتانسیل وجود دارد تا این محصولات از کشور روسیه تامین شود و با تعدد کشورهای تامین کننده نیاز کشورمان به واردات از کشورهای دوردست مانند برزیل کاهش یابد.

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود دو کشور ایران و روسیه می‌توانند تکمیل‌کننده یکدیگر در حوزه محصولات کشاورزی باشند و نیاز یکدیگر را در این زمینه برطرف کنند. در شرایط تحریمی، حتی این فرصتی دو چندان برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد می‌کند تا با امکان تهاتر محصولات، نیازی به ابزارهای مالی بین‌المللی نباشد.

 

همچنین به گفته رضا محتشمی‌پور معاون سابق عملیات و نظارت بورس کالای ایران این امکان وجود دارد تا غلات به عنوان مواد خام از روسیه به ایران وارد شود و پس از فرآوری و ایجاد ارزش افزوده صادر شود. در کشور حدود 24 میلیون تن ظرفیت تولید آرد وجود دارد اما تنها نیمی از ظرفیت آن فعال است. با واردات غلات و بالاخص گندم از روسیه می‌توان نیمی دیگر از ظرفیت تولید آرد کشور را فعال کرده و با ایجاد ارزش افزوده و تبدیل غلات به آرد، صادرات آن به کشورهای منطقه بالاخص عراق را چندین برابر افزایش داد.

 

البته ظرفیت تعامل اقتصادی ایران و روسیه تنها مربوط به حوزه کشاورزی نیست که در گزارش‌های بعدی ضمن بررسی موانع پیش‌روی تجارت دو کشور به برخی دیگر از حوزه‌ها نیز پرداخته خواهد شد.