با وجود اینکه کشور ما در استفاده از بسیاری از جلوه‌های اقتصاد مغرب‌زمین بسیارکند عمل می‌کند و برای مثال در حوزه بازار خودرو به جای پیشرفت و رسیدن به شرایط خرید خودروهای روز به صورت اقساطی مانند کشورهای اروپایی همچنان شاهد بازار انحصاری خودروسازان و واردکنندگان هستیم اما در حوزه‌هایی مانند تکثیر فروشگاه‌های زنجیره‌ای و مجتمع‌های فروشگاهی دیگر انگار گوی سبقت را از غربی‌ها ربوده‌ایم و بنا داریم در این کارزار جذب مشتری حتی گام‌های بلندتر از بنیانگذاران نظریه بازار آزاد برداریم.
این روزها اگر از هر خیابان و محله‌ای رد شوید، فروشگاه‌های زنجیره‌ای با ظاهری رنگارنگ و گاهی با موسیقی‌های جذاب که ستاد آن یک محله را برداشته، در برابر چشمان شما رژه می‌روند و در مواقع بسیاری با خوشرویی فروشندگانی که مدت زیادی هم از استخدام آنها نگذشته، شما را ترغیب به تماشای تنوع محصولات مصرفی خود می‌کنند. اما اینجا این سؤال مطرح می‌شود که فرجام جولان فروشگاه‌های زنجیره‌ای در زنجیره تولید تا مصرف چیست؟
اعطای تخفیف‌های زنجیره‌ای برای بازارسازی
یک کارشناس اقتصادی با اشاره به روند شکل‌گیری فروشگاه‌های زنجیره‌ای گفت: یکی از اتفاقات مهم اقتصادی در یک‌دهه اخیر رشد قارچ‌گونه فروشگاه‌های زنجیره‌ای بود و در این میان برخی سرمایه‌گذاران خارجی هم وارد این موضوع شدند و به طور مشخص سرمایه‌داری از کشور ترکیه اقدام به راه‌اندازی مجموعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای کرد.
کارشناس اقتصادی: رشد قارچ‌گونه زنجیره ای ها کمتر مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است
سجاد سلیمانی با بیان اینکه رشد قارچ‌گونه زنجیره‌ای‌ها کمتر مورد بررسی قرار گرفته است، اضافه کرد: با توجه به اینکه در سال‌های اخیر و با کاهش درآمد سرانه خانوار میزان خرید خانواده‌های ایرانی اصولاً محدود شده، باید پرسید که این شرایط چه نقشی در تکثیر فروشگاه‌های زنجیره‌ای داشته است؟
وی ادامه داد: واقعیت این است که فروشگاه‌های زنجیره‌ای با اتّکا به یک مزیت و آن‌هم تخفیف‌های جذاب پا به سبد خرید خانوارها گذاشتند و آنها را متقاعد کردند که به جای خرید کالا از سوپرمارکت با قیمت روی محصول، کالا را با تخفیف و ارزان‌تر بخرند و اینجا باید سؤال کرد که این تخفیف‌ها چه نفعی برای این فروشگاه‌ها و سرمایه‌گذارانش دارد؟
پدیده بازار سازی
این کارشناس بازار خرد با بیان اینکه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در نخستین گام از طریق تخفیف برای خود «بازارسازی» کردند، گفت: نکته این است که مدیران این فروشگاه‌ها با سرمایه کلان وارد شدند و چون توانایی سرپا ماندن در نوسانات اقتصادی بازار ایران را داشتند، شروع به خرید محصولات در حجم بالا از شرکت‌های مختلف به ویژه تولیدکنندگان مواد غذایی کردند و بالطبع به نفع تولیدکننده هم بود که محصولاتش را در تیراژ بالا به این فروشگاه‌ها بفروشد.
سلیمانی افزود: شرط فروشگاه‌داران زنجیره‌ای هم این بود که محصولات تولیدکننده‌های مختلف را با حداقل قیمت تهیه کنند تا بتوانند در نهایت برای میزان سودآوری و همچنین بالاترین حد تخفیف با دست باز عمل کنند که این در نهایت از طرف فروشگاه‌های زنجیره‌ای معامله برد-برد عنوان می‌شود. با این حال این روند همکاری بین شرکت‌های تولیدکننده و فروشگاه‌های زنجیره‌ای در نهایت ۲ قطب اصلی بازار یعنی تولیدکننده و مصرف‌کننده را تضعیف می‌کند که در این زمینه هم توضیح ساده‌ای وجود دارد.
نابودی سوپرمارکت‌ها؛ فرجام کار فروشگاه‌های زنجیره‌ای
این کارشناس اقتصادی در جواب این سؤال که توسعه ارتباط تولیدکنندگان و فروشگاه‌های زنجیره‌ای چطور منجر به تضعیف تولیدکننده و مصرف‌کننده واقعی می‌شود، عنوان کرد: موضوع این است که استمرار روند خرید عمده از کارخانجات توسط فروشگاه‌های زنجیره‌ای و فروش گسترده محصولات با تخفیف منجر به نابودی تدریجی سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های خرد عرضه مایحتاج روزمره می‌شود.
کارشناس اقتصادی: مالکان سوپرمارکت افراد از قشر متوسط با سرمایه خرد هستند که توانایی رقابت با ابرسرمایه‌داران ندارند
سلیمانی اضافه کرد: بنابراین در میان‌مدت تا بلندمدت رقبای فروشگاه‌های زنجیره‌ای یعنی سوپرمارکت‌ها به دلیل نداشتن توان رقابت مجبور به رکود و تعطیلی می‌شوند و به این ترتیب بازار عرضه محصولات خرد و خانگی به عرصه‌ای بی‌رقیب برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای مبدل می‌شود.
وی در توضیح ساز و کار از میان رفتن سوپرمارکت‌ها در بلند مدت گفت: مالکان سوپرمارکت افراد از قشر متوسط با سرمایه خرد هستند که توانایی رقابت با ابرسرمایه‌داران مالک فروشگاه‌های زنجیره‌ای و دادن تخفیف در حجم بالا را ندارند و در نهایت سوپرمارکت‌داران در صورت تداوم موج اقبال به سوی فروشگاه‌های زنجیره‌ای چاره‌ای ندارند جز اینکه سر خود را به نشانه تسلیم فرود بیاورند.
تعظیم کارخانجات در برابر فروشگاه‌های زنجیره‌ای
این اقتصاددان با بیان اینکه اینجاست که فروشگاه‌های زنجیره‌ای گل نخست خود را وارد دروازه سوپرمارکت‌ها می‌کنند، تصریح کرد: به این ترتیب نخستین هدف راهبردی فروشگاه‌داران زنجیره‌ای که حذف رقیب سنتی است، محقق می‌شود و وقتی رقیبی در کار نباشد، مردم مجبور هستند کالایشان را با قیمت مورد نظر فروشگاه‌های زنجیره‌ای تهیه کنند.
سلیمانی همچنین با اشاره به فرجام بد حذف سوپرمارکت‌ها و ایجاد انحصار برای خرید محصولات کارخانه‌ها توسط فروشگاه‌های زنجیره‌ای افزود: این فضا می‌تواند منجر به اجحاف مالکان فروشگاه‌های زنجیره‌ای به تولیدکنندگان هم شود، چرا که این فروشگاه‌ها به تنها مشتری واقعی آنها تبدیل می‌شوند و بنابراین کارخانه‌دار مجبور می‌شود محصولاتش را با حداقل قیمت به فروشگاه زنجیره‌ای بفروشد.
وی ادامه داد: در نهایت ارزان‌ترین خرید از کارخانه و گران‌ترین فروش به مصرف‌کننده همان هدف نهایی است که فروشگاه‌های زنجیره‌ای دنبال می‌کنند که در نهایت آسیب‌های زیادی مانند عرضه محصولات باکیفیت پایین به خانوارها و نابود اشتغال‌های خرد سوپرمارکت‌داران را به دنبال دارد.
پراکنش بی‌قاعده فروشگاه‌های زنجیره‌ای
رئیس اتحادیه بنکداران میوه، تره‌بار و خشک‌بار استان قزوین هم در گفت‌وگو با خبرنگار بازار با انتقاد از رشد بی‌حساب‌وکتاب فروشگاه‌های زنجیره‌ای گفت: طی سال‌های اخیر به ویژه بعد از رشد قابل توجه قیمت‌ها در اثر تحریم شاهد افزایش بیشتر تعداد این فروشگاه‌ها در هر کوی و برزن هستیم.
محمود شالباف اضافه کرد: یکی از معضلات این است که این فروشگاه‌ها مجوز فعالیت خود را در مقیاس ملی کسب می‌کنند و به همین خاطر دست استان‌ها برای نظارت بر آنها باز نیست و در ضمن میزان توزیع این فروشگاه‌ها در خیابان‌ها و محلات هم تابع هیچ قاعده و قانونی نیست.
وی ادامه داد: نتیجه این می‌شود که فروشگاه‌های زنجیره‌ای به فاصله کمتر از هم فعالیت می‌کنند و این البته منجر به رقابت زیاد بین آنها برای تخفیف می‌شود، آنها در نهایت عرضه محصولات بی‌کیفیت و همچنین تضعیف اقتصاد سوپرمارکت‌ها و بقالی‌ها را به دنبال دارد.
برخی تخفیف‌ها سود کارخانه و شرکت پخش را زیرسؤال می‌برد
از سوی دیگر، یک سوپرمارکت‌دار قزوینی در گفت‌وگو با خبرنگار بازار با اشاره به اینکه در محلات پایین و جنوبی شهر قزوین دست بالاتر با فروشگاه‌های زنجیره‌ای است، گفت: به هر حال محرومیت موجود در این محلات ایجاب می‌کند که مردم حتی در ازای تخفیف‌های اندک هم به این فروشگاه‌ها بروند.
حسام سیاهکالی با بیان اینکه برخی تخفیف‌های فروشگاه‌های زنجیره‌ای برای بنده به عنوان یک کاسب و فروشنده قابل هضم نیست، تصریح کرد: برای نمونه فروش کالایی که در کل ۲۰ درصد سود دارد، با ۳۵ درصد تخفیف جای سؤال دارد و اینجا باید پرسید سود پخش‌کننده و کارخانه کجا می‌رود؟
یک کاسب: در محلات بالای شهر قزوین همچنان سوپرمارکت‌ها به دلیل قدرت بالای خرید و تعداد کمتر سوپرمارکت‌ها مزیت خود را حفظ کردند
وی افزود: در مجموع اینجا به بسیاری از رسانه‌ها انتقاد وارد است که چرا در گستره استان قزوین کسی به فرآیند کاری این فروشگاه‌های زنجیره‌ای ورود نکرده و بازار جذاب این فروشگاه‌ها را به صورت دقیق و موشکافانه مورد نقد و تحلیل قرار نداده است.
این فروشنده با بیان اینکه در محلات بالای شهر همچنان سوپرمارکت‌ها به دلیل قدرت بالای خرید و تعداد کمتر سوپرمارکت‌ها مزیت خود را حفظ کردند، ادامه داد: در این میان فروش نسیه به مشتری‌های ثابت که در میان فروشگاه‌های زنجیره‌ای دیده نمی‌شود، به عاملی برای رقابت و بقای سوپرمارکت‌ها تبدیل شده است.
سیاهکالی یادآور شد: با توجه به نقش مهم سوپرمارکت‌ها در ایجاد اشتغال برای خانواده‌های با سرمایه اندک و متوسط باید فکری برای جلوگیری از ایجاد انحصار توسط فروشگاه‌های زنجیره‌ای شود، چرا که نابودی سوپرمارکت‌ها و جایگزین کردن آنها با فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌تواند در نهایت خیانت به نسل آینده محسوب شود.
با این همه به نظر می‌رسد وزارت صنعت، معدن و تجارت استان قزوین باید از طریق اهرم نظارتی خود به ویژه اتاق اصناف یک ورود جدی برای ساماندهی فروشگاه‌های زنجیره‌ای داشته باشد؛ چرا که در حال حاضر جای خالی نظارت بر فروشگاه‌های زنجیره‌ای بسیارعیان است. با این‌حال در حوزه استانی هم ستاد تنظیم بازار باید از بحث‌های خرد و دم دستی مانند تعیین قیمت برای گوشت و مرغ فراتر رفته و سیاست‌گذاری کلان توسعه بازار کالاهای اساسی را به دست بگیرد که یکی از این سیاست‌گذاری‌ها می‌تواند ساماندهی فعالیت و شفافیت نوع عملکرد فروشگاه‌های زنجیره‌ای باشد.