براساس مطالعات موجود، ایران با کاهش منابع آبی و افزایش تقاضا مواجه است که این امر تأثیر مستقیمی بر تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی دارد. خشکسالی‌های طولانی‌مدت و تغییرات اقلیمی نیز این بحران را تشدید کرده‌اند. در این شرایط استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری، اصلاح الگوی کشت و بازچرخانی آب می‌تواند به کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری منابع آبی کمک کند.
در مجموع، مدیریت صحیح منابع آب و تغییر در روش‌های آبیاری و کشت، برای حفظ پایداری کشاورزی و تأمین امنیت غذایی کشور ضروری به نظر می‌رسد.
محسن سیلسپور در گفت‌وگو با ایسنا وضعیت منابع آبی کشور را بحرانی توصیف کرد و تأکید کرد که ادامه روند کنونی در بخش کشاورزی می‌تواند به چالش‌های جبران‌ناپذیری منجر شود.
سیلسپور با اشاره به اینکه بیش از ۷۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی استفاده می‌شود، افزود: روش‌های سنتی آبیاری منجر به هدررفت قابل‌توجه آب شده و فشار مضاعفی بر منابع محدود آبی کشور وارد می‌کند.
بحران آب و هدررفت منابع در روش‌های سنتی آبیاری
سیلسپور با اشاره به اینکه بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آبی کشور است، گفت: بیش از ۷۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی استفاده می‌شود، اما متأسفانه درصد زیادی از این آب به دلیل روش‌های سنتی آبیاری هدر می‌رود و در برخی موارد تا بیش از ۵۰ درصد آب در این روش آبیاری هدر می‌رود که این امر، فشار مضاعفی بر منابع محدود آبی کشور وارد می‌کند.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران با اشاره به سیاست‌های دولت در راستای اصلاح این روند افزود: دولت سالانه اعتبارات قابل توجهی را برای تغییر سیستم‌های آبیاری کشاورزان از روش‌های سنتی به سامانه‌های مدرن و تحت فشار اختصاص داده است. با این حال هنوز بخش زیادی از اراضی کشور به روش‌های ناکارآمد آبیاری می‌شوند که باید هرچه سریع‌تر تغییر کند.
نقش فناوری‌های نوین در کاهش مصرف آب
وی درباره راهکارهای کاهش مصرف آب کشاورزی از طریق فناوری‌های نوین گفت: آبیاری باید متناسب با نیاز واقعی گیاه انجام شود. در روش‌های سنتی، حجم زیادی از آب عمقی از خاک را خیس می کند که در اختیار ریشه نیست و عملاً آب به هدر می‌رود. به‌عنوان مثال، ریشه گندم تنها تا حدود ۲۰ آلی ۳۰ سانتی‌متر در خاک توسعه دارد، اما در سیستم‌های آبیاری سنتی در مواردی خاک تا عمق ۷۰ سانتی متری از رطوبت اشباع می‌شود که عملا هدررفت آب است.
وی تأکید کرد: سیستم‌های آبیاری هوشمند، میزان و زمان دقیق آبیاری را بر اساس نیاز واقعی گیاه تنظیم می‌کنند و این فناوری‌ها می‌توانند از طریق حسگرهای رطوبتی و داده‌های هواشناسی، آبیاری را به گونه‌ای تنظیم کنند که هیچ آبی تلف نشود و بهره‌وری مصرف آب افزایش یابد.
بازچرخانی آب؛ راهکاری برای آینده
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران، بازچرخانی آب را یکی از ضروری‌ترین راهکارها برای تأمین منابع آبی کشاورزی دانست و گفت: در بسیاری از کشورهای پیشرفته، پساب‌های تصفیه‌شده مجدداً به چرخه تولید بازمی‌گردند. در ایران نیز بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی در کلان‌شهرها به فاضلاب تبدیل می‌شود. اگر این آب تصفیه و مدیریت شود، می‌توان از آن در بخش کشاورزی استفاده کرد.
سیلسپور با اشاره به ملاحظات استفاده از پساب در کشاورزی افزود: این کار باید با رعایت اصول فنی و بهداشتی انجام شود، زیرا برخی آلاینده‌ها می‌توانند بر کیفیت خاک و محصولات اثر منفی بگذارند. اما در مجموع استفاده از آب‌های بازیافتی می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کشور کمک کند.
اصلاح الگوی کشت؛ یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران یکی دیگر از مسائل مهم را ضرورت اصلاح الگوی کشت در کشور عنوان کرد و افزود: الگوی کشت باید بر اساس ظرفیت آبی هر منطقه تنظیم شود. در حال حاضر برخی مناطق کشور به کشت محصولات پرمصرفی مانند برنج و ذرت علوفه‌ای اختصاص یافته‌اند که با روش‌های سنتی آبیاری، آب زیادی مصرف می‌کنند. برای مثال، در استان تهران بیش از ۳۰ هزار هکتار زمین زیر کشت ذرت علوفه‌ای است که نیاز آبی بالایی دارد.
وی ادامه داد: برای کاهش مصرف آب، باید به سمت جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر حرکت کنیم. محصولاتی مانند سورگوم می‌توانند جایگزین مناسبی برای ذرت علوفه‌ای باشند، چرا که نیاز آبی کمتری دارند. همچنین، توسعه کشت گیاهانی مانند کینوا که تحمل بالایی نسبت به خشکی و شوری دارند، می‌تواند راهکاری مناسب برای تولید محصول با آب شور، باشد.
استفاده از آب‌های نامتعارف در کشاورزی
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران درباره امکان استفاده از آب‌های نامتعارف مانند آب‌های شور و زهکش در کشاورزی گفت: بخش زیادی از منابع آبی کشور، شور یا لب شور هستند. در بسیاری از مناطق جنوب شرق استان تهران، منابع آب شیرین وجود ندارد و کشاورزان به اجبار از آب‌های شور استفاده می‌کنند.
سیلسپور افزود: تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که برخی گیاهان، مانند کینوا، به شوری متحمل هستند و توانایی رشد در شرایط شور را دارند. در این راستا، تحقیقات در مرکز انجام شده است و به نتایج کاربردی و قابل اجرا در عرصه دست پیدا کرده ایم. بنابراین استفاده از این گیاهان می‌تواند راهکاری برای توسعه کشاورزی در مناطق با آب‌های نامتعارف به ویژه آب‌های شور باشد.
مدیریت بحران آب در شرایط خشکسالی
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران از راهکارهای نوین مقابله با خشکسالی در کشاورزی گفت: برای کاهش اثرات خشکسالی بر کشاورزی، باید از فناوری‌های نوین و علمی بهره برد.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران با اشاره به خشکسالی‌های اخیر و بحران آب در کشور، سه راهکار کلیدی را برای مقابله با این بحران ارائه کرد.
وی افزود: یکی از مهم‌ترین اقدامات، استفاده از ارقام مقاوم به خشکی است. ارقام گیاهان زراعی از جمله گندم و جو که به‌صورت ژنتیکی تحمل بالایی در برابر خشکی دارند، می‌توانند بهره‌وری کشاورزی را افزایش دهند. در این خصوص مرکز گام‌های موثری در معرفی ارقام گندم و جو متحمل به خشکی به بهره برداران محترم انجام داده است.
سیسلپور تأکید کرد: افزایش تحمل گیاهان در برابر تنش خشکی، از طریق تغذیه صحیح گیاه نیز امکان‌پذیر است. به‌عنوان مثال، عناصر غذایی مانند پتاسیم و شبه هورمون سالیسیلیک اسید، موجب افرایش تحمل به تنش‌های محیطی به ویژه تنش خشکی می‌شوند. در این راستا نیز دستورالعمل‌های مربوطه برای اجرا به سازمان جهاد کشاورزی استان ارائه شده است.
وی در ادامه گفت: اصلاح روش‌های آبیاری با استفاده از فناوری‌های نوین نیز نقش مهمی در کاهش مصرف آب دارد. سامانه‌های آبیاری هوشمند و روش کم‌آبیاری کنترل‌شده، می‌توانند مصرف آب کشاورزی را بهینه کنند. همچنین، استفاده از هوش مصنوعی و سنسورهای رطوبتی به مدیریت دقیق‌تر منابع آبی کمک می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: ترکیب این راهکارها می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش اثرات خشکسالی بر کشاورزی داشته باشد و زمینه را برای توسعه پایدار این بخش فراهم کند.
سیلسپور درباره آینده کشاورزی ایران هشدار داد و گفت: اگر این راهکارها هرچه سریع‌تر اجرا نشوند، کشاورزی ایران با بحران بیشتری مواجه خواهد شد. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین،خشک شدن رودخانه‌ها و تنش‌های آبی، تهدیدی جدی برای امنیت غذایی کشور محسوب می‌شود.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران در پایان تأکید کرد: مدیریت صحیح منابع آب، تنها راه حفظ کشاورزی پایدار در ایران است. بدون تغییر در روش‌های آبیاری، اصلاح الگوی کشت و استفاده از فناوری‌های نوین، آینده کشاورزی کشور و تامین امنیت غذایی، با چالش جدی مواجه خواهد شد. بنابراین ضروری است تا با ترویج فناوری‌های نوین، مشارکت بهره برداران محترم و نفوذ دانش فنی در مزارع، بهره‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی ارتقا یابد.