مصرف ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار تنی شکر در کشور ایجاب می کند کارخانه های قند در کشور با تمام ظرفیت خود به تولید مشغول باشند اما بر اساس اعلام وزارت صنعت، معدن و تجارت، کارخانه های صنعت قند تنها با ۴۰ درصد ظرفیت در ۱۲۰ روز از سال در چرخه تولید فعال هستند و عملاً ۶۰ درصد ظرفیت و ۲۴۰ روز کاری را از دست می دهند و با این اوصاف فریاد زیان دهی کارخانه های قند از سراسر کشور به گوش می رسد اما چرا صنایع قند در کشور زیان ده شده است؟
چرا به صنایع جانبی این صنعت که ارزش افزوده را به اقتصاد ملی باز می گرداند، بی توجهی شده است؟ و سرانجام این که آیا فناوری تولید محصولات جانبی صنعت قند و شکر در کشور وجود دارد یا خیر؟
روایت آماری
در سال ۱۲۷۳ شمسی با احداث اولین کارخانه قند در کهریزک، صنعت قند کشور پایه گذاری شد ولی به دلیل اعمال نظر برخی کشورهای خارجی بهره برداری از کارخانه مذکور تا سال ۱۳۱۰ به تعویق افتاد پس از آن در سال ۱۳۱۵ کارخانه قند آبکوه در مشهد به بهره برداری رسید و ۱۳۱۷ کارخانه قند شازند، ۱۳۲۹ کارخانه قند تربت حیدریه، ۱۳۳۴ کارخانه قند چناران و ۱۳۳۷ کارخانه قند شیروان به چرخه تولید پیوستند واکنون در کشور ۳۶ کارخانه چغندرقند (استحصال شکر از چغندرقند)، ۸ کارخانه نیشکر (استحصال قند و شکر از نیشکر)، ۵ کارخانه تصفیه شکر و قندریزی و یک واحد تصفیه شکر، صنایع قند و شکر را تشکیل می دهند.
تنها ۳ محصول
یکی از دلایل مهم غیراقتصادی بودن تولید چغندرقند، هدررفت محصول در فرآیند تولید قند و نبود صنایع جانبی صنعت قند و شکر است.
اکنون کارخانه های قند و شکر تنها ۳ محصول قند، تفاله و ملاس از چغندر قند استحصال می کنند در حالی که این گیاه صنعتی مواد اولیه و خوراک چندین کارخانه تولید مواد شیمیایی است.
معصومی عضو جمعیت علمی فناوری شکر در این باره می گوید: محصول اصلی چغندرقند و نیشکر، شکر است و تفاله (باکاس) وملاس نیز محصول فرعی صنعت قند و شکر است که در چرخه تغذیه دام و طیور وارد می شود اما فرآیند تولید محصولات جانبی به ملاس ختم نمی شود بلکه انواع اسیدهای آلی نظیر اسیداستیک، اسید لاکتیک، اسید سولفوریک وانواع ویتامین ها، انواع ترکیبات قندی نظیر گلوکز، فروکتوز، سوکوروز، رافینوز و گالاکتوز را نیز می توان از تخمیر و تقطیر ملاس به دست آورد.
علاوه بر آن انواع قندهای مایع قابل استفاده در صنایع شکلات و شیرینی نیز از ملاس قابل استحصال است. انواع پروتئین تک یاخته را که در صنایع تغذیه دام استفاده گسترده ای دارد نیز می توان از ملاس تولید کرد. مهم تر از همه این فرآورده های صنعتی، تولید سوخت زیستی از چغندر و نیشکر اکنون به صنعت سودآور صنایع قند و شکر تبدیل شده و همه هزینه های تولید را پوشش می دهد.
سوخت زیستی از نیشکر
سوخت زیستی(Biofuel) یک سوخت گازی، مایع یا جامد است که محتوای انرژی آن از منابع زیستی به دست آمده است. این سوخت شامل اتانول مایع، متانول و سوخت های دیزل گازی(هیدروژن و متان) می باشد.
صنعت «اتانول زیستی» از مهم ترین سوخت های زیستی است که می توان از آن در صنعت حمل ونقل استفاده کرد. از منابع اولیه سوخت های زیستی می توان به ضایعات چوبی، تفاله های محصولات کشاورزی، نیشکر و غلات اشاره کرد.
دکتر سعیدی از پژوهشگران مرکز تحقیقات کشاورزی خوزستان که مطالعات گسترده ای برای تولید سوخت زیستی از ملاس نیشکر انام داده درباره امکان تولید این محصول گران بها در ایران به گزارشگر ما می گوید: اگرچه گفته می شود فناوری تولید سوخت زیستی در انحصار برزیل و آمریکاست اما واقعیت این است که حدود ۲ دهه است بسیاری از کشورها به تولید این سوخت اقدام کرده اند و سری بودن فناوری «بیوفول» موضوعیت ندارد.
وی ادامه می دهد: اکنون به خوبی می دانیم که سویه هایی از باکتری های آئروژنز با استفاده از ملاس به عنوان سوبسترا(بستر) می توانند محصول قابل اشتغال الکلی نظیر «۲ و۳ دی بوتااُل» را در فرآیند تخمیر تولید کنند و پس از آن در فرآیند تقطیر به سوخت گیاهی دست یابیم بازده این فرآیند نیز بالای ۹۰ درصد است یعنی این باکتری می تواند کربوهیدرات های موجود در ملاس چغندرقند را تا حدود ۹۰ درصد به ترکیبات الکلی تبدیل کند.
این استاد دانشگاه از موفق بودن این فرآیند در سطوح آزمایشگاهی و اقدام برخی کارگاه های تولید سوخت زیستی در کشور نیز خبر داد و افزود: برای تولید انبوه این محصول ارزشمند استراتژیک می توان واحدهای تولیدی انواع الکل را در زنجیره تولیدی کارخانه های قند تعریف و اجرا کرد واز ملاس تولیدی در این کارخانه ها سوخت زیستی تولیدکرد.
وی سرمایه گذاری در این زمینه را با توجه به وضعیت مالی کارخانه های قند، نسبتاً سنگین اعلام می کند ولی تاکید می کند: اگرچه به نظر می رسد سرمایه گذاری اولیه در تولید سوخت زیستی نسبتاً سنگین است اما با اطمینان می توان گفت که در یک دوره ده ساله بازگشت سرمایه تضمینی است.
به ویژه با روند افزایشی قیمت سوخت در ایران و جهان، احداث تاسیسات تولید سوخت زیستی کاملاً توجیه پذیر است.
گام بلند نوسازی صنایع قند
فرسودگی صنایع قند و شکر در کشور از مباحثی است که در چند سال اخیر به چالش صنعتی کشور تبدیل شده است.
ارجمند کارشناس مسئول انجمن صنعتی کارخانجات قند و شکر کشور در این باره به گزارشگر ما می گوید: قدمت یک کارخانه دلیلی بر فرسوده بودن آن نیست زیرا به مرور زمان و پس از پایان فصل برداشت و تحویل چغندر قند به کارخانه ها، عملیات نوسازی و به سازی کارخانه آغاز می شود اما به طور کلی موضوع قدیمی بودن فناوری صنعت قند و شکر ایران قابل انکار نیست و در این زمینه در سال های اخیر اقداماتی هم انجام شده است.
وی از عزم سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران برای نوسازی صنعت قند و شکر هم خبر داد و افزود: در سال های اخیر به ویژه در ۱۰ سال گذشته قدم های بلندی برای نوسازی و افزایش بهره وری صنایع قند در کشور برداشته شده و سازمان گسترش صنایع ایران در حال بازسازی برخی کارخانه ها از جمله کارخانه قند قهرود است تا مطابق با فناوری روز این صنعت، این کارخانه را نوسازی کند و در برنامه های آینده این سازمان نیز نوسازی سایرکارخانه های این صنعت برنامه ریزی شده که به مرور اجرایی می شود.
یک پیشنهاد
در ایران ۳۶ کارخانه چغندرقند، ۸ کارخانه نیشکر، یک واحد تصفیه شکر خام و ۵ واحد تصفیه شکر و قندریزی در صنعت تولید قند و شکر فعالیت دارند که بیشترین این تعداد در استان های خراسان با ۸ واحد(با احتساب کارخانه قند آبکوه مشهد) مستقر است.
پراکندگی این واحدهای صنعتی، پایین بودن ظرفیت تولید و قدیمی بودن فناوری این تاسیسات موجب شده که تولید قند و شکر در ایران فاقد توجیه اقتصادی باشد.
کارشناسان تجمیع کارخانه های استانی را راه حل مشکل غیراقتصادی بودن تولید شکر می دانند و ارجمند کارشناس مسئول انجمن صنعتی کارخانه های قند و شکر ایران نیز در واکنش به این پیشنهاد می گوید: پیشنهاد ارزشمندی است و زمینه اجرای آن نیز وجود دارد و دورنمای این پیشنهاد هم روشن است زیرا هم اکنون که کارخانه ها به صورت جزیره ای در استان ها پراکنده اند عرصه های تولید چغندر قند هم به صورت پراکنده به تولید مشغول هستند در حالی که اگر این کارخانه ها تجمیع شود و مثلاً در استان های خراسان به جای ۸ کارخانه با ظرفیت های ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ تنی، ۲ کارخانه ۱۰ هزار تنی احداث و چغندرکاری نیز در محدوده کارخانه ها انجام شود بسیاری از هزینه های تولید حذف خواهد شد و تولید قند توجیه اقتصادی خواهد داشت.
امکان تولید محصولات بیشتر
اگر چه تکنولوژی کارخانجات قند کشور براساس تولید تنها ۳محصول بنیان گذاری شده است اما کارشناسان بر این باورند که سیستم های تولید این کارخانجات توانایی تولید محصولات جانبی را نیز دارند اگر در فرآیند تولید، تغییراتی اعمال شود و از فناوری روز در تولید بهره گیری شود.
مهندس خشنود معاون سابق بهبود تولیدات گیاهی وزیر جهاد کشاورزی در این باره به گزارشگر ما می گوید: شکر محصول اصلی کارخانجات قند و ملاس و تفاله محصولات فرعی به شمار می رود اما می توان از این محصولات فرعی، فرآورده های تخصصی هم تولید کرد که بازده کارخانه و بهره وری چغندرقند را برای کارخانه داران و کشاورزان به دنبال داشته باشد.
وی ادامه می دهد: با تغییرات اندکی در سیستم تولید ملاس (استحصال ملاس) می توان میزان فعلی قند را از ۳۰درصد به ۱۰ درصد کاهش داد یعنی ۲۰درصد قند اضافی را تبدیل به قند مایع کرد، علاوه بر آن ملاس را در پروسه های تبلور وارد کرد و قند صنعتی تولید کرد که مصارف غیرانسانی داشته باشد، همچنین می توان ملاس را در پروسه تخمیر وارد کرد و محصولات جانبی نظیر انواع ترکیبات شیمیایی را استخراج کرد.
معاون وزیر جهاد کشاورزی، امکان تولید تفاله های غنی شده برای مصرف طیور و آبزیان در صنایع قند و شکر فعلی را ممکن می داند و می گوید: می توان با تغییرات اندکی که در پکیج های تفاله ایجاد کرد، میزان رطوبت، قند و فیبر تفاله را به گونه ای طراحی کرد که بتوان در جیره طیور از آن استفاده کرد و حتی در جیره ماهیان پرورشی نیز می توان از تفاله چغندر قند و نیشکر استفاده کرد.
براساس اظهارنظر بخشنده این امکان نیز در کارخانجات قند وجود دارد که انواع قندهای رژیمی و ترکیبات قندی نیز تولید کرد و در سبد غذایی خانوارها گنجاند. در بسیاری از کارخانجات تولید دارو استفاده از قندهای رژیمی کاربرد دارد که متاسفانه این قندها از خارج وارد می شود که می توان با انتقال دانش به کشور در کارخانجات قند، انواع قندهای رژیمی و قندهایی که پایه تولید داروها هستند، هم تولید کرد.
به هر حال به نظر می رسد صنعت قند در کشور می تواند به عنوان صنعت پایه زمینه ساز تولید فرآورده های شیمیایی و از همه مهم تر سوخت زیستی Biofuel قلمداد شود و روزهای تلخ زیان دهی را با به دست آوردن ارزش افزوده چغندر قند و نیشکر به روزهای شیرین این صنعت تبدیل کند.
چکیده گزارش
یکی از دلایل مهم زیان دهی صنایع قند و شکر در کشور، استحصال تنها ۳ محصول شکر، ملاس و تفاله از چغندرقند و نیشکر است در حالی که فناوری نوین این صنعت امکان استحصال انواع اسیدهای آلی، ویتامین ها و سوخت زیستی از چغندرقند را در دنیا فراهم کرده و صنایع ایران برای گذار از زیان دهی ناگزیر باید به این سمت حرکت کنند و با به دست آوردن ارزش افزوده چغندرقند و نیشکر این صنعت را به مرحله سوددهی برسانند.