کشاورزان برنجکار مازندران طی یک ماه گذشته استراتژی صبر و انتظار را برای دستیابی به آنچه که خودشان " قیمت منصفانه " می نامند ، در پیش گرفته اند و معتقدند که قیمت این روزهای بازار استان و نرخ های پیشنهادی خریداران که عمدتا دلال محسوب می شوند بدون در نظر گرفتن افزایش چند برابری هزینه های کشت و کار سال جاری و در حد قیمت های سال گذشته است و فعلا مقاومت می کنند تا نتیجه دسترنجشان نصیب دلالان نشود.
کارشناسان کشاورزی و فعالان بازار برنج بر این اعتقادند که استراتژی صبر و انتظار کنونی نشانگر افزایش تاب آوری برنجکاران مازندران در نگهداری دسترنجشان برای مدت طولانی تر است که خود نتیجه سیاست های حمایتی دولت طی چند سال گذشته در سست کردن پایه های فعالیت دلالان در بازار این محصول راهبردی محسوب می شود.
پایان فصل عذاب
تا پیش از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید ، فصل برداشت برنج در مازندران فصل عذاب برنجکاران به خاطر فروش اجباری محصولشان به دلالان بود. آنها از آغاز برداشت محصول کشت اول تا پایان برداشت کشت دوم دسترنج کشاورزان را به نصف یا یک سوم قیمت واقعی خریداری و انبار می کردند تا بتوانند اواخر پاییز و اوایل زمستان ، زمانی که آب ها از آسیاب می افتاد ، به قیمت دلخواه به بازار عرضه کنند. بازار برنج مازندران در واقع تا پیش از سال ۹۳ دربست در اختیار دلالان بود و قیمت را آنها تعیین می کردند ، بدون این که حتی نیم نگاهی به هزینه های کشت و کار کشاورزان داشته باشند.
تغییر این وضعیت از سال ۹۳ با نخستین سیاست حمایتی دولت در منع واردات و توزیع برنج خارجی همزمان با فصل برداشت محصول داخلی کلید خورد. بر اساس سیاست دولت ، ممنوعیت واردات برنج در آن سال از اول مرداد شروع شد و تا پایان آذر ماه ادامه یافت. اجرای این سیاست اگر چه در آن سال ضربه گیج کننده برای دلالان محسوب می شد ، ولی به حضورشان پایان نداد تا این که دولت در سال های بعد علاوه بر آغاز زودتر ممنوعیت واردات برنج ، محدودیت توزیع برنج های وارداتی در این برهه زمانی را هم به آن اضافه کرد ضمن این که مهم ترین گام را با کاهش میزان واردات و ساماندهی آن برداشت.
بنا بر آمارهای رسمی در حالی که سال ۱۳۹۱ میزان واردات رسمی برنج یک میلیون و ۹۵۰ هزار تن و سال ۹۲ هم یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن بود ، در سال ۹۳ به ۸۵۰ هزار تن و در سال ۹۴ به ۷۵۰ هزار تن کاهش یافت.
همچنین در حالی که تا پیش از سال ۹۳ هیچگونه ساماندهی در واردات برنج دیده نمی شد و برنج قاچاق هم به وفور در بازار دیده می شد ، برای اولین بار صدای برنجکاران داخلی در دولت شنیده و برآورد میزان نیاز به واردات انجام شد. برابر آمارهای رسمی میزان نیاز کشور به برنج در آن زمان سه میلیون تن برآورد و مشخص شد که ۲ میلیون تن آن در داخل تامین و فقط به یک میلیون تن واردات نیاز است.
با وجود همه این سیاست های حمایتی ، حضور دلالان در بازار برنج مازندران تا سال ۹۶ کم و بیش ادامه یافت . اگر چه آنها از سال ۹۳ به بعد دیگر تعیین کننده اول و آخر قیمت برنج نبودند ، ولی تا حدودی موفق می شدند با طرح برخی مباحث مانند آلودگی برنج مازندران و ادعاهایی از این دست ، بازار این محصول راهبردی را برای مدتی تحت تاثیر قرار دهند تا بتوانند محصول کشاورزان را به قیمت دلخواه خریداری کنند.
سیاست بعدی دولت که سال ۹۶ توانست توطئه ایجاد رکود در بازار برنج مازندران را بشکند ، اعلام خرید تضمینی برنج پرمحصول و خرید توافقی برنج کیفی و کم محصول مازندران بود ، سیاستی که باید از آن به عنوان ضربه ناتوان سازی دلالان یاد کرد چرا که از آن سال به بعد دیگر قادر به رخنه در بازار برنج مازندران نشدند و کشاورزان برنجکار هم دستکم طی ۲ سال گذشته محصولشان را شیرین به بازار عرضه کردند تا خاطره ماندگاری از سیاست های حمایتی بخش کشاورزی را به خاطر بسپارند.
خوابیدن با چشمان باز
وضعیت کشاورزان برنجکار مازندران طی پنج سال گذشته به طور کلی دگرگون شده است. به صرفه شدن کشت برنج ، رونق کشت دوم را به روش نشای دوباره و همچنین پرورش ساقه یا رتون گسترش داد. سطح بیشتری از زمین ها هر سال زیر کشت برنج رفت . مکانیزه کردن کاشت و برداشت به خاطر افزایش توان کشاورزان برای خرید ماشین آلات مورد نیاز در کنار حمایت تسهیلاتی دولت توسعه یافت .
نتیجه همه این تحولات را این روزها می توان در افزایش سطح تاب آوری برنجکاران در نگهداری محصول برای مدتی طولانی تر و مقاومت در برابر " قیمت غیرمنصفانه پیشنهادی دلالان " مشاهده کرد ، وضعیتی که می توان آن را به خوابیدن با چشم باز تعبیر کرد ، چرا که در یک سوی بازار ،دلالان منتظر شکسته شدن مقاومت برنجکاران و خرید محصولشان به قیمت پیشنهادی اواخر سال گذشته هستند و در سوی دیگر کشاورزانی قرار دارند که طی سال های گذشته نه تنها سلف فروشی نکردند ، بلکه اکنون چندان نگرانی فوری برای تامین نقدینگی ندارند و حتی آنهایی هم که نیازمند باشند تنها در حد رفع همان میزان از نیاز ، برنجشان را می فروشند و منتظرند تا هوای فصل برداشت و عرضه انبوه از سر بازار خارج شود.
بررسی میدانی خبرنگار ایرنا از شالیکوبی های مناطق مختلف مازندران نشان می دهد که انبار شالیکوبی ها مملو از برنج کشاورزان است و آنها تمایلی به فروش محصول به قیمت پیشنهادی کنونی ندارند. این در حالی است که حدود ۲ ماهی از آغاز برداشت برنج در استان سپری می شود و کار برداشت کشت اول تقریبا به مراحل پایانی رسیده است.
بر اساس برآورد کارشناسی هم اکنون در هر یک از شالیکوبی های منطقه مرکزی استان مازندران بویژه در شهرستان های آمل ، بابل ، فریدونکنار و بابلسر به طور متوسط ۳۰۰ تا ۴۰۰ تن برنج سفید آماده فروش وجود دارد که کشاورزان حاضر به عرضه آن با قیمت کنونی نیستند.
دست اندرکاران بازار برنج مازندران که عمدتا صاحبان شالیکوبی ها هستند، به خبرنگار ما گفتند که اغلب کشاورزان همچنان به علت کم دانستن قیمت، همه محصولشان را وارد بازار نمی کنند ، در حالی که انبارهای شالیکوبی های پر از برنج آماده فروش است و دست برقضا تقاضا برای خرید به صورت نقدی وجود دارد.
مقاومت در برابر خرید نقدی برنج مازندران را هم باید بخش دیگری از تاب آوری برنجکاران قلمداد کرد ، چرا که بازار برنج استان از اواسط دهه ۸۰ تا پیش از سال ۹۳ خرید نقدی محصول را کمتر به یاد دارد و اگر هم پیشنهادی در این زمینه ارائه می شد ، به طور قطع انتظار خرید با قیمت پایین تر از غیرنقدی پشتش وجود داشت.
صاحبان شالیکوبی در منطقه مرکزی مازندران واقع در شهرستان بابل و آمل که بیشترین زمین شالیزاری استان در این مناطق واقع است در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با تایید بی تمایلی برنجکاران برای فروش محصولشان به قیمت کنونی ، گفتند که انبار و ذخیره شدن برنج سفید در شالیکوبی ها تبدیل به معضلی برای آنان شده است.
محمد پورموسوی یکی از شالیکوبی داران بابل گفت : انبار شدن مقدار زیادی برنج سفید در شالیکوبی ها در حالی است که تقاضای خرید وجود دارد.
وی با اظهار این که کشاورز با قیمت ۲۱ تا ۲۳ هزار تومان حاضربه فروش محصول طارم کیفی خود نیست و انتظار فروش با قیمت دستکم ۲۵ هزار تومان به بالا را می کشد، افزود : اگر روند کسادی بازار ادامه بیابد ، انبار و ذخیره سازی برنج در شالیکوبی ها تبدیل به معضل جدی می شود.
پورموسوی خودداری اغلب کشاورزان برای فروش محصولشان را نوعی زورآزمایی با دلالان و واسطه ها توصیف کرد و ادامه داد : این که تقاضا برای خرید برنج از استان های مختلف کشور و حتی در داخل استان به وفور وجود داشته باشد و بیشتر کشاورزان حاضر به فروش محصولشان پس از حدود ۶۰ نباشند ، بی سابقه است.
این کارشناس بازار برنج مازندران وضعیت کیفی برنج را به لحاظ عطر طعم و درصد شکستگي را مطلوب تر از سال های گذشته دانست و توضیح داد : با نوسازی و مدرن شدن بیشتر شالیکوبی های استان ، عمده برنج های سفید به انجام هزینه بوجاری نیاز ندارند و مستقیم در وزن های مختلف کیسه گیری و یا بسته بندی می شود و در واقع رزازان فقط هزینه حمل و نقل را متقبل می شوند.
چشم کشاورزان به حاشیه سود غیرمتعارف بازار
به اعتقاد کارشناسان بازار برنج ، گذشته از افزایش شدید هزینه کشت و کار در سال زراعی جاری ، اختلاف بسیار کم قیمت برنج خارجی بی کیفیت در مقایسه با برنج کیفی شمال ایران نظیر طارم صدری ، دم سیا و طارم هاشمی و همچنین فروش برنج کیفی داخلی با سود غیر متعارف در تهران و دیگر استان های کشور مهم ترین دلایلی هستند که سبب مقاومت شالیکاران مازندران در فروش محصولشان شده است.
بررسی میدانی خبرنگار ایرنا نشان می دهد که هم اکنون برنج طارم محلی و طارم هاشمی که ۲ رقم از بهترین ارقام برنج مازندران هستند ، به طور متوسط هر کیلوگرم ۲۱ تا ۲۳ هزار تومان پیشنهاد قیمت دارند و کشاورزان هم تنها در حد رفع نیازشان به نقدینگی حاضر به فروش بخش کمی از محصولشان به این قمیت ها هستند.
بررسی جدول قیمت انواع برنج ایرانی عرضه شده در میادین میوه و تره‌بار تهران هم نشان می دهد که ارقام مختلف برنج مازندران در پایتخت با قیمت به مراتب بیشتر از سودهای مرسوم به مصرف کنندگان می رسد. طبق این جدول قیمت هرکیلوگرم برنج هاشمی و دم سیاه در میادین تهران بیشتر از ۲۷ هزار تومان ، طارم اصل بیشتر از ۲۶ هزار تومان ، برنج شیرودی بیش از ۲۰ هزار تومان ، انواع دودی پر محصول۲۲ هزار تومان ، برنج فجر۲۲ هزار تومان ، برنج ندا ۲۰ هزار تومان ، برنج نیم دانه معطر بیش از ۱۴ هزار تومان ، برنج نیم دانه پر محصول۱۲ هزار تومان است . این نکته را هم باید به یاد داشت که انواع برنج های تولید داخلی تا ۲۰ درصد بیشتر از قیمت میادین در بازار تهران و دیگر استان ها به مصرف کنندگان فروخته می شود.
این در حالی است که برنج وارداتی در این بازار نرخ نزدیکی با برنج داخلی دارد . به عنوان مثال هر کیلوگرم برنج پاکستانی باسماتی در این بازار حداقل ۱۸ هزار و ۳۰۰ تومان تا ۲۱ هزار و ۲۰۰ تومان نرخ گذاری شده است . هر کیلوگرم برنج تایلندی به قیمت دستکم هشت هزار تومان و حداکثر ۱۱ هزار و ۲۰۰ تومان به فروش می رسد، برنج هندی نیز با کمترین قیمت ۱۶ هزار تومان و بیشترین قیمت ۱۷ هزار و ۹۰۰ تومان در دسترس مشتریان است.
پوست اندازی بازرگانی برنج مازندران
گذشته از تمامی دلایلی که تاکنون در باره وضعیت کنونی بازار برنج مازندران گفته شده ، نباید نقش فضای مجازی را در این زمینه نادیده گرفت. این روزها کشاورز زادگان برنجکار مازندرانی به یمن فضای مجازی خود تبدیل به تاجر برنج شده اند ، موضوعی که توجه کارشناسان اقتصادی را هم به خود جلب کرده است.
یک کارشناس حوزه تجارت برنج در مازندران معتقد است که با گسترش فضای مجازی از جمله خرید های اینترنتی ، دسترسی تولید کنندگان به اطلاعات بازار برنج های داخلی و خارجی بسیار آسان شده است و کشاورزان به راحتی می توانند وضعیت قیمت محصولشان را در بازار تجزیه و تحلیل کنند.
کریم ابراهیم پور به خبرنگار ایرنا گفت : همواره یکی از اهداف و دلایل اصلی واردات برنج خارجی علاوه بر جبران کمبود ، قدرت خرید مصرف کنندگان بویژه اقشار متوسط کشور بوده است ، اما این که اکنون اختلاف قیمت برنج خارجی و ایرانی بسیار کم باشد و یا قیمت برنج با ۴۰ تا ۶۰ درصد افزایش نسبت به خرید از تولید کننده به دست مصرف کننده برسد ، برای کشاورزان پذیرفتنی نیست و این اطلاعات به یمن فضای مجازی در اختیار کشاورزان قرار گرفته است.
این کارشناس حوزه تجارت برنج همچنین با اظهار این که طی دیک هه اخیر فرزندان شالیکاران مازندران به صورت مستقیم کمک کار پدرانشان در عرضه محصولات کشاورزی شدند، ادامه داد: حتی بسیاری از آنان خرید و فروش محصولات را نیز انجام می دهند.
ابراهیم پور به عرضه برنج در فروشگاه‌های زنجیره‌ای و حضور پر رنگ آحاد مردم بویژه کشاورزان در این فروشگاه ها اشاره کرد و گفت : به همین دلایل تولید کنندگان با قیمت های بازار آشنا هستند و دیگر اجازه نمی دهند که اختلاف قیمت و سود سرشاری از ناحیه بزخری محصول به جیب دلالان برود.
بر اساس آمارهای رسمی ، امسال از سطح ۲۱۴ هزار و ۳۲۶ هکتار شالیزاری مازندران که زیر کشت نخست برنج رفت ، ۱۶۷ هزار و ۶۲۴ هکتار به کشت ارقام محلی و ۴۶ هزار و ۷۰۲ هکتار هم به ارقام اصلاح شده اختصاص داشت. جهاد کشاورزی مازندران هم اعلام کرد که حدود ۱۱۰ هزار هکتار از شالیزارهای استان پس از برداشت محصول برای بار دوم زیر کشت برنج قرار گرفته است.
طبق پیش بینی سازمان جهاد کشاورزی مازندران ، امسال از حدود ۲۱۵ هزار هکتار شالیزار زیر کشت استان یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن شلتوک برداشت شود که ۸۰ هزار تن معادل هفت درصد بیشتر از سال گذشته است.
اگر چه مسئولان جهاد کشاورزی استان این میزان افزایش تولید را که نتیجه فراوانی آب ، شرایط مساعد آب و هوایی و مهم تر از همه افزایش سطح مکانیزه کاشت و برداشت است ، نوعی جهش تولید در بخش برنج کاری می دانند ، ولی کشاورزان منتظرند تا در سال جهش تولید ، دستکم قیمت منصفانه نصیبشان شود.