الگوی کشت طی سال‌های اخیر یکی از چالش برانگیزترین مباحث مطرح شده در حوزه کشاورزی کشور بوده است؛ بسیاری از کارشناسان و دست‌اندرکاران نابسامانی‌های تولید و حتی بازار محصولات کشاورزی را ناشی از عدم اجرای الگوی کشت مناسب می‌دانند در عین حال برخی هم این مسئله را فرافکنی می‌دانند و معتقدند که بین بحث الگوی کشت و بازار رابطه مستقیمی وجود ندارد و نقش حلقه‌های واسط را در این میان نمی‌توان نادیده گرفت. با توجه به اینکه رهبر معظم انقلاب سال ۹۹ را سال «جهش تولید» نام گذاری کرده بودند، اجرای یک الگوی کشت مناسب می‌توانست در تحقق این سیاست و همچنین تأمین امنیت غذایی کشور بسیار مؤثر باشد. ضمن اینکه ساماندهی حضور محصولات ایرانی در بازارهای صادراتی نیز با اجرای طرح مذکور قابل انجام بود. همچنین یکی از مهم‌ترین وعده‌های کاظم خاوازی، وزیر جهاد کشاورزی اجرای الگوی کشت از پاییز ۱۳۹۹ بود که علی رغم تبلیغات گسترده مسئولان وزارت جهاد کشاورزی، به سرانجام نرسید.
الگوی کشت چیست؟
الگوی کشت جانمایی صحیح تولید بر اساس پتانسیل‌های طبیعی، اصول اقتصادی و سیاست‌های استراتژیک کشور است، به عبارت دیگر این سه هدف فنی، اقتصادی و استراتژیک، الگوی کشت را تشکیل می‌دهد. در واقع برنامه ریزی الگوی کشت یک نظام برنامه ریزی برای تحقق آمایش سرزمین در بخش کشاورزی است و از الزامات تئوری‌های توسعه این بخش به شمار می‌رود. برنامه الگوی کشت هر آنچه ظرفیت واقعی بخش کشاورزی است را آشکار کرده و تولید را به مکان‌های صحیح در بازه‌های زمانی مشخص منتسب می‌کند، بنابراین هدف از تدوین و اعلام برنامه الگوی کشت در گام نخست انجام نوعی از آمایش سرزمین در بخش کشاورزی است.
جواد وفابخش، معاون امور زراعت وزارت کشاورزی که مسئول تدوین اجرای طرح الگوی کشت نیز است، به جزئیات این طرح پرداخته و عنوان کرده بود: الگوی کشت نظام ابلاغی نیست بلکه نظامی تشویقی و هدایتگر است که بر اساس پارامترهای اقتصادی و کشش تقاضا عمل می‌کند.
وی اضافه کرده بود: قطعاً هر برنامه‌ای در این راستا به ساماندهی تولید کمک می‌کند اما برنامه الگوی کشت فعلاً قربانی شده به دلیل اینکه تمام مشکلات بازار را به آن نسبت می‌دهند. در هیچ کجای دنیا کف مزرعه به طور مستقیم به کف بازار وصل نیست و بین آنها حلقه‌های واسطه وجود دارد. در دنیا بین کف مزرعه تا کف بازار صنایع تبدیلی را مستقر می‌کنند، بازارهای جدید تعریف می‌کنند و اقداماتی از این قبیل. ما نمی‌توانیم هم درهای کشور را ببندیم هم صنایع تبدیلی نداشته باشیم و هم انتظار داشته باشیم محصول همیشه و در همه جا به قیمت مشخصی از کشاورزان خریداری شود. این معادله منطقی نیست و برنامه الگوی کشت به تنهایی نمی‌تواند آن را حل کند. در واقع نمی‌توان افزایش یا کاهش میزان تولید را مستقیماً به الگوی کشت ربط داد، چرا که عوامل دیگری از جمله تکنولوژی‌هایی که در عملکرد در واحد سطح مؤثر هستند در این موضوع دخالت دارند.
وعده‌های بی سرانجام آقای وزیر!
در همین راستا کاظم خاوازی، وزیر جهاد کشاورزی در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۹۹ که در جلسه رأی اعتماد خود در مجلس شورای اسلامی سخن می‌گفت با اشاره به اینکه عدم تناسب در تولید برخی محصولات باید مدیریت شود، دلیل این نامتناسب بودن توزیع محصولات کشاورزی و تفاوت قیمت در تولید و عرضه را فقدان سیستم جامع اطلاعاتی در بخش کشاورزی عنوان و اظهار کرد: این سیستم شامل اطلاعات حاکمیتی نظیر سطح زیر کشت، میزان اراضی کشاورزی، کاداستر بخش کشاورزی، هواشناسی کشاورزی و ده‌ها اطلاعات دیگر است که باید در اختیار بهره برداران و مدیران بخش قرار بگیرد.
خاوازی افزود: این سیستم زمینه‌ای برای تدوین سند آمایش سرزمینی است که الگوی کشت بر اساس این سند تدوین، طراحی و اجرا می‌شود.
وی همچنین در تنها نشست خبری خود با اصحاب رسانه که در خردادماه سال ۱۳۹۹ برگزار شده بود عنوان کرد که برنامه الگوی تولید محصولات کشاورزی تدوین شده است و از کشت پاییزه ابلاغ می‌شود. در این برنامه تمام مباحث مربوط به مصرف سرانه، پتانسیل‌های تولید و عرضه و تقاضا دیده شده که در کشت پاییزه به استان‌ها ابلاغ می‌شود.
وزیر جهاد کشاورزی با بیان اینکه حدود ۴ تا ۵ سال در وزارت جهاد کشاورزی بر روی تدوین طرح الگوی کشت کار شده است، گفت: در این طرح مشخص شده چه محصولی کجا کاشته شود که بیشترین عملکرد را داشته باشد و این کار به همت معاونت وزارت جهاد کشاورزی صورت گرفته است.
خاوازی همچنین اذعان کرده بود که طرح فنی در وزارت جهاد آماده شده اما اینکه عملیاتی شود به الزامات سنگینی نیاز دارد و نیاز است قانون گذاری‌هایی در این حوزه صورت بگیرد. ما فعلاً برای کشت پاییزه به استانداری‌ها یک الگوی تولید را ابلاغ می‌کنیم و در ادامه طرح الگوی کشت محصولات کشاورزی را تکمیل و لایحه آن را به دولت و سپس به مجلس ارائه می‌کنیم.
اذعان وزارت جهاد کشاورزی به ناتوانی در اجرای الگوی کشت
با این حال وعده‌های مسئولان وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه محقق نشد و در آبانماه امسال وزیر جهاد کشاورزی درباره آخرین وضعیت اجرای این طرح گفت که وزارت جهاد کشاورزی به تنهایی نمی‌تواند الگوی کشت را اجرا کند و دستگاه‌های دیگر باید در این بخش ورود پیدا کنند.
این سخنان وزیر جهاد کشاورزی بسیار مورد انتقاد قرار گرفت و کارشناسان آن را نوعی بهانه جویی تلقی کردند، به گفته این کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی از ابتدای امر نیز می دانسته که اجرای طرحی با این گستردگی و پیچیدگی قاعدتاً نیاز به همکاری بخش‌های مختلف دارد و این وزارت خانه به تنهایی قادر به اجرای آن نخواهد بود. بنابراین زمانی که صحبت از اجرای فاز اول آن می‌شود فرض بر این است که هماهنگی‌ها صورت گرفته و اگر این وزارتخانه نمی توانسته چنین هماهنگی‌هایی را انجام دهد، چطور قول اجرای طرح را داده است؟
چرا وزارت جهاد کشاورزی موفق به اجرای طرح الگوی کشت نشد؟
در همین زمینه، سید جعفر حسینی، مشاور عالی نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با بیان اینکه برای اجرای الگوی کشت در کشور باید این طرح به صورت قانون دربیاید، گفت: اجرای این طرح بدون دخالت بخش خصوصی ممکن نیست.
این فعال بخش خصوصی با بیان اینکه در اجرای عملیات الگوی کشت دستگاه‌های مختلفی دخیل هستند، گفت: وزارت خانه‌های نیرو، صمت، وزارت امور خارجه و وزارت جهاد کشاورزی دخیل هستند و بنابراین طرحی فرابخشی است که عدم هماهنگی هر کدام از دستگاه‌های فوق می‌تواند کار را ناقص بگذارد.
حسینی افزود: بنابراین پیشنهاد ما این است که طرح مذکور به صورت قانون تصویب شود تا دستگاه‌ها خود را موظف به انجام آن بدانند.
مشاور عالی نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی کشور گفت: اگر طرح به صورت قانون دربیاید وظایف تمام دستگاه‌ها و حتی کشاورزان در آن مشخص می‌شود و اهرم‌های تشویقی و بازدارنده نیز در آن تعیین خواهد شد ضمن اینکه اگر اجرا نشود مجلس می‌تواند مطالبه کند که چرا طرح به مرحله اجرا در نیامده یا ناقص اجرا شده است.
حسینی تصریح کرد: بنابراین هر دستگاهی در این زمینه کوتاهی کند کاملاً مشخص خواهد شد و مجلس می‌تواند با دستگاه خاطی برخورد کند.
بدون فراهم کردن زیرساخت‌ها، اجرای الگوی کشت ممکن نیست
همچنین محمدشفیع ملک زاده، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با اشاره به اینکه در حال حاضر نیز وزارت جهاد کشاورزی برنامه کشت را درباره محصولات سبزی و صیفی به استان‌ها ابلاغ می‌کند، افزود: متأسفانه این برنامه چندان مورد توجه کشاورزان قرار نمی‌گیرد و آن را جدی تلقی نمی‌کنند، به عنوان مثال در جنوب کرمان ۲.۷ برابر برنامه‌ای که وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ کرده بود، کشت پیاز انجام شده و هم اکنون با مازاد شدید محصول مواجه هستیم.
رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی کشور تاکید کرد که نمی‌توان صرفاً با تکیه بر برنامه‌ها و بخشنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی در خصوص اجرای الگوی کشت بدون وجود زیرساخت‌های لازم و هیچ تضمین و حمایتی انتظار داشته باشیم که کشاورزان آن بخش نامه را اجرا کنند.
ملک زاده با اشاره به اینکه اجرای الگوی کشت صحیح علاوه بر اینکه به کشاورزان کمک می‌کند، گفت: مصرف کننده نیز ناچار نخواهد شد در مواقعی از سال محصولی را به ۴ برابر قیمت واقعی خریداری کند.
وی اضافه کرد: مشکل بخش کشاورزی در حوزه تولید نیست، همه مشکلات به بعد از تولید مربوط می‌شود از برداشت محصول تا انبارداری و صنایع تبدیلی و تکمیلی، بسته بندی، برندسازی و بویژه عرضه صحیح محصولات کشاورزی بسیار مهم و حائز اهمیت است.
ملک زاده تصریح کرد: ما هنوز برنامه ریزی درستی برای صادرات نداریم که بتوانیم محصولات مازاد را صادر و برای کشور ارزآوری کنیم.
گسترش بازارهای صادراتی از جمله مهم‌ترین اهرم‌های اجرای الگوی کشت
این فعال بخش خصوصی گسترش بازارهای صادراتی را از جمله مهم‌ترین اهرم‌های اجرای الگوی کشت دانست و گفت: در شرایطی که با تصمیمات خلق الساعه یک شبه واردات را آزاد و یا ممنوع می‌کند چه کسی می‌تواند در این حوزه سرمایه گذاری طولانی مدت کند؟
وی با اشاره به اینکه قیمت گذاری مناسب یکی از مهم‌ترین عوامل در اجرای طرح الگوی کشت است، اضافه کرد: دولت باید از کشاورزان حمایت‌های لازم را به عمل آورد در این صورت الگوی کشت خود به خود اجرا می‌شود و نیازی هم به زور و تکلیف نیست.
ملک زاده با تاکید بر اینکه برای اجرای الگوی کشت همکاری فرابخشی لازم است و وزارت جهاد کشاورزی به تنهایی نمی‌تواند این طرح را اجرا کند، گفت: همچنین وظایف قانون تمرکز باید به طور کامل در اختیار وزارت جهاد کشاورزی باشد تا این وزارتخانه بتواند برای تولید، واردات و صادرات تصمیم گیری کند.
شکل گیری زنجیره در بخش ضروری است
وی با تاکید بر اینکه دولت برای اجرای الگوی کشت درست باید از ظرفیت‌های بخش خصوصی بهره ببرد، بیان کرد: در کشاورزی که حدود ۹۰ درصد آن خرده مالکی است، دولت نمی‌تواند برای کشاورزان تعیین تکلیف و آنها را مجبور به انجام کاری کند.
ملک زاده بر ایجاد زنجیره ارزش با مدیریت صحیح و قاطع از سفره تا مزرعه تاکید کرد و افزود: تا زمانی که زیرساخت‌ها فراهم نشود و زنجیره در بخش ایجاد نشود امکان اجرای الگوی کشت نیز وجود نخواهد داشت.