بازار گوشت مرغ از ابتدای سالجاری مجدداً با التهاب مواجه شد، این بار نیز داستان تکراری توقف ترخیص نهاده‌های دامی به دلیل مسائل ارزی و سپس کاهش میزان جوجه‌ریزی دلیل اصلی افزایش قیمت مرغ بود؛ موضوعی که البته قیمت خرده‌فروشی در برخی فروشگاه‌های لوکس را به بالای ۱۰۰ هزار تومان هم رساند، هر چند در حال حاضر نسبت به روزهای گذشته مصرف‌کنندگان با قیمت‌های بسیار پایین‌تری، گوشت مرغ را تهیه می‌کنند.
بدون شک، وابستگی شدید صنعت مرغداری کشور به واردات یکی از دلایل اصلی بی‌ثباتی قیمت این کالا در کشور محسوب می‌شود؛ برخی کارشناسان معتقدند به مانند بسیاری از خودروهای داخلی، مرغ نیز در ایران فقط مونتاژ می‌شود و اعلام خودکفایی در زمینه تولید مرغ، یک دروغ تاریخی است؛ این در حالی است که قیمت گوشت مرغ به عنوان منبع اصلی پروتئینی در کشور برای مصرف‌کنندگان اهمیت بالایی دارد.
مروری بر تاریخچه مرغداری در ایران
صنعت پرورش طیور و تولید گوشت مرغ یکی از بزرگ‌ترین صنایع غذایی ایران به شمار می‌رود که نقش حیاتی در تأمین امنیت غذایی کشور دارد؛ نرخ بالای اشتغال در این بخش (مرغداری‌های گوشتی، واحدهای جوجه‌کشی، کارخانه‌های خوراک و مکمل سازی، کشتارگاه‌ها، تولید تجهیزات مربوطه و حمل‌ونقل) و اقبال عمومی به مصرف این محصول، تولید مرغ را در کشور به محصولی استراتژیک تبدیل کرده است.
بنا بر آمارهای بین‌المللی، طی سال‌های اخیر ایران در زمره ۱۰ کشور پیشرو در زمینه تولید گوشت مرغ در جهان قرار گرفته است؛ هرچند به دلایل مختلفی از جمله «کوچک و قدیمی بودن برخی واحدهای تولیدی»، «فقدان دانش تخصصی»، «نبود برنامه‌ریزی‌های جامع و یکپارچه» و «الگوی مصرف نامناسب» انجام این فعالیت تولیدی در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته بهره‌وری پایین‌تری دارد.
مرغداری صنعتی در ایران در دهه ۳۰ شمسی شکل گرفت و قبل از آن پرورش طیور به‌صورت کاملاً روستایی و اولیه بود. در ابتدا تعدادی جوجه از نژادهای نیوهمپشایر، ردایلندرد و پلیموت راک از آمریکا وارد و در بین روستاییان و اطراف شهرها توزیع شد. سپس، تخم‌مرغ موردنیاز و ماشین‌های جوجه‌کشی از خارج از کشور و عمدتاً از کشور آمریکا با قیمت بالایی به ایران وارد شد.
اما در سال‌های بعد، حدوداً از سال ۱۳۴۳ پرورش گله‌های مرغ مادر در ایران آغاز شد. این گله‌ها که از نژادهای اصیل و خالص خارجی تهیه می‌شدند، به‌صورت جوجه یک‌روزه مادر از مزارع بزرگ مرغ اجداد در خارج از کشور خریداری و در ایران پرورش داده می‌شدند و از آنها تخم‌مرغ نطفه‌دار تهیه می‌شد. پس از آن در سال ۱۳۵۶ اولین مزرعه مرغ اجداد در کشور راه‌اندازی شد.
مسیر ناهموار خودکفایی در تولید مرغ
گفتنی است، دولت در سال ۱۳۶۱ در راستای قطع وابستگی صنعت مرغداری به جوجه‌های اجداد وارداتی، اقدام به راه‌اندازی یک لاین مرغ گوشتی (آرین) توسط سازمان دامپروری در مازندران کرد. لازم به ذکر است که مرغ لاین فوق‌العاده‌ترین و پیشرفته‌ترین تکنولوژی در صنعت طیور است که همه مرغ‌های اجداد، مادر و گوشتی و تخم‌گذار از آن مشتق می‌شود و تمام صفات و خصوصیات ذاتی مرغ در طی فرایند تولید از جمله میزان بازدهی، از مرغ لاین می‌آید.
همچنین در سال ۱۳۶۲ مجتمع پرورش اجداد گوشتی در مؤسسه زیاران استان قزوین ایجاد شد و از آن به بعد بخش خصوصی نیز اجازه فعالیت در زمینه پرورش اجداد را یافت. به‌رغم این فعالیت‌ها، ایران در سال‌های اخیر همواره به واردات آمیخته‌های تجاری گوشتی، دان، دارو و واکسن وابستگی شدیدی داشته است.
بنا بر نظر کارشناسان، در توسعه و موفقیت صنعت پرورش مرغ دو رکن مهم وجود دارد: اول، تولید سویه‌های تجاری با پتانسیل ژنتیکی رشد بالا که عمدتاً مدیون فعالیت شرکت‌های اصلاح نژادی بوده و دوم، اعمال روش‌های مدیریتی مدرن و علمی اعم از کنترل شرایط محیطی، تغذیه و بهداشت و… که در سایه آن قابلیت ژنتیکی بالای پرندگان می‌تواند بروز کند.
در مسیر تولید صنعتی گوشت مرغ، چهار مرحله عمده وجود دارد که در واقع چارچوب یک برنامه اصلاح نژادی را برای رسیدن به محصول با بازدهی تولیدی بالا در آخرین مرحله تشکیل می‌دهد. این مراحل شامل پرورش مرغ لاین، اجداد، مادر و بالاخره آمیخته (سویه) تجاری است. بر اساس گزارش عملکرد معاونت امور تولیدات دامی، بیش از ۲۲ هزار بهره‌بردار در بخش طیور صنعتی (هر واحد صنعتی یک بهره‌بردار) مشغول هستند که اکثریت آنها مربوط به پرورش جوجه گوشتی هستند.
تعداد شاغلان در زیربخش پرورش مرغ گوشتی بیش از ۵۸ هزار نفر، در پرورش مرغ مادر حدود ۱۰ هزار نفر و در جوجه‌کشی حدود ۳ هزار نفر است. بر اساس آمار، بیشترین میزان جوجه‌ریزی در مزارع پرورش جوجه گوشتی مربوط به آمیخته تجاری رأس (Ross) (به‌عنوان گسترده‌ترین آمیخته تجاری گوشتی در کشور)، آربوراکرز Arbor Acres، کاب (Cobb) و هوبارد (Hubbard) بوده است.
قصه پر غصه مرغ لاین در ایران
در این رابطه، غلامعلی فارغی، کارشناس صنعت مرغداری با اشاره به سابقه تولید مرغ لاین در ایران، گفت: «ایران بیش از ۴۰ سال پیش در وادی مرغ لاین، قدم گذاشت و سایتی را در مازندران راه‌اندازی کرد؛ روزگاری ۷۰ درصد مرغ کشور از نژاد آرین ایرانی بود.»
وی افزود: «متأسفانه اکنون اکثر مرغ کشور از نژادهای خارجی به‌ویژه انگلیسی و فرانسوی تأمین می‌شود. تنها نیم درصد مرغ‌های ایران از نژاد آرین پرورش می‌یابند. علت اینکه در سال‌های گذشته نژاد آرین بازار خود را در کشور از دست داده، در جا زدن این دانش در ایران، نسبت به کشورهای دیگر بوده است. یعنی درحالی‌که محققان کشورهای دیگر روزبه‌روز نژادهای خود را اصلاح و روزآمد کردند؛ اما آرین ایران در جا زد و مرغداران داخل عملکرد نژادهای خارجی را به نژاد داخل ترجیح دادند.»
این کارشناس صنعت مرغ با بیان اینکه اهمیت «مرغ لاین» مانند تکنولوژی هسته‌ای است، گفت: «خط لاین مجموعه‌ای از ژنتیک خالص است که تمام اطلاعات و ویژگی‌هایی که یک مرغ باید داشته باشد تا بهترین عملکرد اقتصادی را داشته باشد را داراست. این ویژگی‌های ژنتیکی در فرایند تولید کمک می‌کنند تا مرغ با ضریب تبدیل بالا و نیز کاهش پرتی بیشترین عملکرد را داشته باشد. این تکنولوژی دست تعدادی از کشورهاست که آن را به‌سادگی در اختیار دیگران نمی‌گذارد. موضوع لاین در دنیا بسیار حساس است. دارندگان این دانش در حقیقت یک حاشیه امنی را برای تولید طیور و در حقیقت امنیت غذایی کشورشان، ایجاد می‌کند.»
فارغی ضمن اظهار تأسف نسبت به نحوه مدیریت صنعت مرغداری در ایران، گفت: «در سال‌های ۷۱ طبق توافقی که با وزارت جهاد شد، قرار شد ۳۰ درصد از نژادهای داخل کشور، خارجی و ۷۰ درصد از آرین ایرانی باشد؛ اما پس از سال‌ها دوباره این وضعیت برعکس شد. یعنی ۷۰ درصد از نژاد خارجی استفاده کردند و ۳۰ درصد از نژاد آرین داخلی پرورش یافت که البته اکنون این رقم به نیم درصد نژاد ایرانی رسیده است.»
دولت مقصر اصلی شکست مرغ آرین
بنا بر نظر کارشناسان، مسئله مرغ لاین یک موضوع کاملاً اقتصادی است و صنعت مرغداری کشور تنها از این لحاظ که عملکرد نژادهایی مانند رأس و کاپ مناسب بوده است؛ از آن استفاده کرده و به همین دلیل آرام‌آرام مرغ لاین ایرانی آرین کنار گذاشته شد. باید به این مسئله اشاره کرد که به‌صورت طبیعی مرغدار به دنبال منافع خودش است و سیاست‌گذار باید به نحوی به مسئله ورود کند که مصالح کشور تأمین شود.
برخی فعالان صنعت مرغ معتقدند، مقامات دولت در سال‌های اخیر که مسئول اصلاح نژاد آرین بودند باید فکری نسبت به وضعیت بازار مرغ ایران می‌کردند. به گفته فراغی، ۲۵ هزار بهره‌بردار مرغ در کشور وجود دارد که آنها هم تأمین‌کننده نیاز پروتئینی کشور هستند و هم اینکه منافع خودشان هم مهم است. زمانی که آرین در کشور استفاده می‌شد، سهم رأس انگلیس تنها ۲۵ درصد و کاپ ۵ درصد بود.
بنابراین، دلیل اینکه سال‌به‌سال سهم نژادهای خارجی افزایش یافت و سهم آرین افت کرد، عملکرد پایین نژاد داخلی بود. شرایط حتی طوری بود که در ابتدا تولیدکنندگان داخل هیچ رغبتی به خرید نژادهای خارجی نداشتند و آرام‌آرام پس از اینکه اینها به همدیگر معرفی شدند و از عملکرد آنها اطلاع پیدا کردند، رونق پیدا کرد. در این زمینه دولت می‌بایست خطوط تولید مرغ لاین را حمایت کرده و از طریق به‌کارگیری علم ژنتیک تولید این نژاد را اصلاح میکرد.
مرغ ایرانی آرین می‌تواند بازار خود را پیدا کند؟
عبدالله حسینی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور با اشاره به اهمیت حفظ و ارتقای مرغ لاین آرین گفت: اجرای سیاست جوجه‌ریزی اجباری مرغ آرین بدون توجه به میزان توانمندی و شرایط سالن‌های پرورشی مرغداران، موجب افت شدید عملکرد این سویه شد؛ درحالی‌که می‌توان با ایجاد زنجیره یکپارچه تولید مرغ آرین ضمن ارتقا عملکرد، سهم بازار این سویه را افزایش داد.
وی در ادامه افزود: در این میان، عدم وجود تیم‌های فنی و پشتیبان برای ارائه خدمات پس از فروش جوجه گوشتی آرین به‌منظور راهبری و هدایت پرورش‌دهندگان این سویه باعث شده است تا مرغداران به علت عدم آشنایی با چگونگی پرورش سویه آرین از عملکرد ضعیف این پرنده گلایه داشته باشند.
ضرورت سیاست‌گذاری کلان برای احیای مرغ لاین
عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور، انتخاب متولی واحد برای احیای سوی آرین را ضروری دانست و گفت: باید وظیفه «گسترش بازار» و «تحقیق و توسعه مرغ آرین» از طریق ایجاد زنجیره یکپارچه تولید به یک متولی واگذار شود؛ چرا که بهبود و ارتقا آرین در مزارع تحقیقاتی وابستگی مستقیم به شرایط تولید و اطلاعات عملکردی مزارع پرورشی دارد و نمی‌توان با تفکیک این دو از یکدیگر به نتیجه مطلوب دست‌یافت.
حسینی در پایان با تأکید بر این که جمع‌آوری اطلاعات، رصد و پایش عملکرد پرندگان و ارائه سیاست‌های حمایتی تنها در زنجیره‌های تولید امکان‌پذیر است، افزود: برای برون‌رفت از شرایط فعلی و احیای مرغ لاین آرین ایجاد زنجیره یکپارچه جهت مدیریت واحدهای پرورشی لاین، اجداد، مادر و گوشتی، ارائه خدمات پس از فروش به پرورش‌دهندگان و برندسازی این سویه داخلی ضرورت دارد.
پایان مبهم قصه ۵۰ ساله مرغ لاین ایرانی
به گزارش مهر، تعداد کشورهای صاحب علم و فناوری صنعت مرغداری در جهان بسیار اندک هستند. فقط ۸ کشور «آمریکا»، «هند»، «انگلیس»، «هلند»، «برزیل»، «آلمان»، «فرانسه» و «ایران» توانایی تولید مرغ‌های لاین را دارند. بنا بر نظر کارشناسان، هیچ کشوری فناوری تولید مرغ خود را در اختیار دیگران قرار نداده و حاضر به فروش مرغ لاین خود نیست.
متأسفانه، با وجود اینکه ایران توانایی تولید و تکثیر مرغ اجداد را داراست ولی به دلیل عدم توجه به این فناوری بومی، اکثر نژادهای مرغ موجود در کشور ما از دیگر کشورها، وارد می‌شوند که این موضوع نه‌تنها موجب کاهش امنیت غذایی کشور شده است؛ بلکه نیاز وارداتی کشور را برای واردات انواع دانه‌ها و نهاده‌های تولید مرغ افزایش داده است.
با وجود اینکه مسئولان دولتی در سال‌های اخیر به‌صورت مکرر وعده احیای خط تولید مرغ‌های آرین را داده‌اند این موضوع تاکنون محقق نشده است؛ پیش از این، مصطفی قانعی دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی ریاست‌جمهوری گفته بود که تاکنون ۶۰ میلیارد تومان منابع مالی در زمینه تحقیق و توسعه زنجیره تولید مرغ لاین آرین هزینه شده است و کشور تا سه سال آینده با تحقیق و توسعه در این زمینه بی‌نیاز می‌شود.