هنوز داغ خسارت سرمای بی‌سابقه زمستان گذشته از دل کشاورزان و دامداران خراسان رضوی نرفته بود که سایه مهیب خشکسالی سنگین و کاهش باران نیز زخمی دیگر بر پیکر نحیف مهد زعفران ایران وارد کرد و بار دیگر چالش های فراوانی را همراه این محصول راهبردی کرد و از کاروان جهانی شدن دور نمود.
مشکلات و چالش های گل لطیف و نازپروده‌ای مانند زعفران تا بدان جا است که این محصول خوشرنگ و شادی‌آفرین را در گرداب بی‌برنامگی و هزارتوی حسرت از معرفی بجا در عرصه جهانی و بدل شدن به یگانه ویژند بااصالت این محصول در جهان شده است.
سهم ناچیز ایران از تجارت طلای سرخ در جهان، با وجود تولید حدود ۹۰ درصد این محصول، گویای وضعیتی بغرنج و مظلومیتی غریب برای این محصول راهبردی در عرصه بین المللی و بازارهای جهانی است و گلایه پرتکرار زعفران‌کاران از هزینه بالای تمام شده آن در مقابل بهای نسبتا ارزان این کالا و داد و افغان تجار و صادرکنندگان این محصول ایرانی در برابر آوازه زعفران کشورهای دیگر از جمله اسپانیا ، چین و حتی افغانستان از دیگر نمودهای این مظلومیت است و حال آنکه از دیرباز زعفران؛ محصول شاخص تولیدی و صادراتی ایران زمین بوده است و البته همچنان هست.
ضعف و خلاء موجود در عرصه بسته‌بندی، دسته‌بندی، ویژندسازی و البته فرآوری و صنایع تبدیلی همه و همه در کنار داستان غم انگیز فروش زعفران ایرانی با بسته‌بندی و نام دیگر کشورها، همچنان حکایت کننده آسیبها، خلاءها و چالش های متداول قصه کهن این محصول ایرانی در عرصه جهانی است.
همه اینها به کنار، این روزها معضلی جدید به سیاهه چالش های زعفران افزوده شده و آن حضور و خرید و فروش زعفران تقلبی در بازار است که اگرچه اکنون در بازار داخلی رواج یافته است اما ذره ای نفوذ این زعفران های تقلبی به هر شکلی به بازارهای جهانی می‌تواند نابود کننده حیثیت زعفران ایرانی باشد.
به هر حال زعفران همچنان گل سرسبد محصولات کشاورزی ایران در جهان است که انحصار تولیدش همچنان با کشور ماست و هنوز قصه پرغصه پسته، فرش و زیره برایش در جهان تکرار نشده است و نباید اجازه داد تکرار شود؛ رمز ماندگاری این انحصار و عرض اندام در عرصه جهانی و همراهی بی چون و چرای نام ایران با زعفران؛ توجه به این محصول، ارزشمند انگاشته شدن کار زعفران‌کاران، ترغیب و تشویق آنان با حمایت و البته تنظیم بازار و مدیریت آن از سوی متولیان و جلوگیری از دست اندازی دلالان و اخلالگران بازار در این عرصه موثر و نقش آفرین است.
گرچه در چند سال گذشته نقش آفرینی پررنگ برخی دلالان و سرمایه‌داران؛ مخل بازار و مانعی در برابر افزایش واقعی قیمت محصول زعفران در بازار شده بود؛ اتفاق تلخی که آرام آرام کشاورزان را از توسعه کشت زعفران و پرداختن به تولید این محصول دلسرد کرد و البته مابه التفاوت قیمت خرید محصول از کشاورز تا قیمت عرضه و صادرات آن به قیمت های بالاتر، سود سرشاری را نصیب دلالان و اخلالگران بازار کرده بود.
از ۲ سال پیش در کنار عواملی مانند کاهش سطح زیر کشت زعفران، وقوع تغییرات اقلیمی و خشکسالی نیز موجب افت چشمگیر برداشت محصول زعفران تا ۵۰ درصد و کاهش عرضه محصول به بازار شد و سرمای دیماه سال گذشته ضربه دیگری بر پیکر تُرد محصول زعفران وارد کرد و بار دیگر موجب ایجاد تنش به بازار شکننده این محصول مظلوم شد.
امسال نیز کارشناسان پیش بینی می‌کردند به دلیل عواملی چون تاثیرات خشکسالی، دمای بالای هوا، بارندگی نامنظم و تجربه سرمای شدید میزان تولید زعفران کاهش یابد که البته حدس آنان درست از آب درآمد و در حالی که در شرایط عادی این محصول بین ۳۰۰ تا ۳۲۰ تن برداشت می شود، گمان می رود امسال میزان برداشت آن به کمتر از ۲۰۰ تن برسد.
خراسان رضوی مهمترین استان تولیدکننده زعفران در کشور است که امسال ۹۲ هزار هکتار از کشتزارهایش را زیر کشت این محصول اقتصادی برده است.
زعفران به طور میانگین به ۲۳۰ نفر- روز نیروی کار در هر هکتار نیاز دارد و بر این اساس هر هکتار کشت زعفران حدود یک نفر اشتغال دائم را در حوزه تولید این محصول ایجاد می‌کند که اکنون این روند به نصف کاهش یافته است.
جمعیت بهره‌برداران بخش کشاورزی مرتبط با کشت زعفران در خراسان رضوی امسال ۱۱۹ هزار نفر است که با احتساب جمعیت پنج نفره برای هر خانوار، شمار افراد منتفع از تولید زعفران در این استان بالغ بر ۵۹۵ هزار نفر در سالهای عادی می‌شود.
کوچ زعفران، تهدید ناشی از تغییر اقلیم
عضو هیات مدیره و معاون طرح و برنامه خانه صنعت، معدن و تجارت جوانان ایران گفت: هنوز برای اظهار نظر دقیق در خصوص میزان کاهش تولید محصول زعفران امسال نسبت به سال گذشته زود است اما آنچه روشن است رفتن اقلیم به سمت تغییر است.
احسان مصطفوی افزود: متاسفانه زعفران از جنوب خراسان بزرگ کوچ کرده و به شمال استان خراسان رضوی و خراسان شمالی رفته است.
وی تاکید کرد: آنچه بدیهی است این است که در استانهای شمالی امسال افزایش تولید داریم و در استانهای جنوبی قطعا کاهش تولید تجربه خواهد شد.
او افزود: در قسمت های مرکزی خراسان بزرگ و خراسان رضوی میزان تولید وابسته به آب و هوا و شرایط این چند روز است.
روشهای اتویی یا پرسی، تهدیدی بر کیفیت محصول
این فعال حوزه صادرات زعفران بیان کرد: در شرایط فعلی بازار دارای نوسانات قیمتی است که موجب گمراهی خریدار می شود، اما به زودی قیمت به تعادل خواهد رسید و آنچه که مهم است، کیفیت محصول و استاندارد بودن آن است.
مصطفوی بیان کرد: مساله و چالش کنونی در حوزه فروش زعفران‌های امسال شیوه خشک کردن این محصول است.
وی با بیان اینکه زعفران های جدید به نام زعفران «پرسی» و زعفران «اتویی» به بازار آمده است که بعضا به شیوه غیراصولی خشک می‌شوند و همین امر کیفیت محصول را به شدت تحت الشعاع قرار می‌دهد.
وی ادامه داد: این امر موجب شده کشورهایی که زعفران را بر اساس عیار محصول خریده و از آن برای مصارف دارویی و بهداشتی استفاده می کنند، دچار تزلزل شوند که تداوم این روند موجب بی اعتمادی آنان به زعفران ما خواهد شد.
این فعال حوزه زعفران تاکید کرد: باید کشاورزان آموزش های لازم را در خصوص شیوه و نحوه خشک کردن زعفران ببینند تا روش مورد استفاده آنان بر روی کیفیت و عیار تاثیر منفی نداشته باشد.
توسعه بازار، راهکار خروج طلای سرخ از مظلومیت
مصطفوی در خصوص راهکارهای پیشنهادی برای حل و مدیریت وضعیت امروز زعفران در بازار و حمایت از کشاورزان گفت: یکی از مهمترین راهکارها توسعه بازار این محصول است.
وی ادامه داد: تا چه زمان دولت می‌خواهد خرید توافقی زعفران را باهدف مدیریت بازار انجام دهد و یا بانکها و دیگر نهادها باید رویکرد حمایتی از کشاورزان را در پیش بگیرند در حالی که می توان به راحتی این محصول راهبردی را رشد داد.
وی اظهار کرد: باید فعالان حوزه زعفران بتوانند بازار آن را توسعه بدهند و زعفران ایران را به دنیا بشناسانند و کاری کنند که تقاضا از عرضه محصول بیشتر شود.
مصطفوی افزود: به این ترتیب در سه تا پنج سال می‌توان مشکل زعفران را به صورت اساسی حل کرد و در این روند کشاورزان نیز مورد حمایت واقعی و تثبیت شده ای قرار می گیرند.
این فعال حوزه زعفران گفت: با شناسنامه‌دار کردن زعفران ایران در جهان و آگاهی مصرف کنندگان جهانی، از تعلق اصالت زعفران به نام ایران و اینکه بتوانیم از ژن زعفران ایران بهره ببریم، می توان مانع فروش زعفران ایران به نام کشورهای دیگر شد.
وی افزود: به این ترتیب زعفران اصیل ایرانی با نام و مهر اصالت ایران به جهانیان عرضه می شود و به طور قطع مشتریان خود را می یابد.
وی تاکید کرد: توسعه بازار یک روش دائمی، منطقی و ثابت است که برای حمایت از فعالان حوزه زعفران به خصوص کشاورزان باید بدان توجه کرد.
این فعال اقتصادی بیان کرد: طی چند سال گذشته بورس کالا توانست زعفران را مورد حمایت قرار دهد و قیمت زعفران را به میزان منصفانه ای برساند اما در یک و نیم سال گذشته این روند معکوس عمل کرده و رفتار خوبی نداشته است و همین امر موجب اندکی تلاطم در بازار زعفران شده است.
زعفران‌های تقلبی، آفت اعتبار اصالت طلای سرخ
عضو هیات مدیره و معاون طرح و برنامه خانه صنعت، معدن و تجارت جوانان ایران تصریح کرد: یکی از آسیبهای جدی در حوزه زعفران وجود تقلب در بازار این محصول ارزشمند است.
مصطفوی گفت: متاسفانه زعفران تقلبی به شدت در بازار زیاد شده است و نهادهای نظارتی باید ورودی جدی برای مقابله با این آسیب داشته و با شناسایی محصولات تقلبی و کارگاههای تولیدی زعفران تقلبی، که تعدادشان هم بسیار زیاد است، به بازار این محصول راهبردی کمک کنند.
وی گفت: جمع شدن کارگاههای تولید زعفران تقلبی موجب روشن شدن و کشف قیمت واقعی زعفران اصیل و استاندارد می‌شود.
تداوم روند نزولی برداشت زعفران در خطه خورشید
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: میزان برداشت محصول راهبردی زعفران امسال هم به دلیل تنش‌های دمایی و بارشی روند کاهشی به خود گرفته است.
غلامحسین ساربان بیان کرد: در سالهای عادی میزان برداشت زعفران در استان ۳۰۰ تا ۳۲۰ تن بود، اما امسال و برای سومین سال متوالی زیر تاثیر خشکسالی‌ها و نیز سرمای بی‌سابقه دیماه پارسال، پیش بینی برداشت ۲۰۰ تن و حتی کمتر از آن را داریم.
وی اظهار کرد: امسال ۹۲ هزار هکتار از کشتزارهای خراسان رضوی زیر کشت این محصول رفته است که معادل ۷۶ درصد سطح زیر کشت زعفران کشور را شامل می شود.
معاون جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه از ۱۵ مهرماه در اوج فصل برداشت محصول هستیم و تا کنون ۳۵ درصد زعفران برداشت شده است، افزود: در سالهای عادی به ازای هر هکتار سطح زیر کشت زعفران ۲۱۰ نفر روز اشتغال ایجاد می‌شد، اما در شرایط فعلی و با توجه به روند کاهشی برداشت، به ازای هر هکتار تنها حدود ۸۰ تا ۱۰۰ نفر روز اشتغال در استان ایجاد شده است.
پایان برداشت محصول در نیمی از اراضی زیر کشت
ساربان اظهار کرد: تغییرات و رخدادهای اقلیمی و کاهش عملکرد، هزینه تولید برای کشاورز را افزایش می دهد و هزینه‌ها را به شدت بالا می برد و این امر برای کشاورزان مشکل ساز است.
وی بیان کرد: هم اکنون گل تازه در بازار توسط «گل خرها» خریداری می شود و قیمت هر کیلوگرم آن بالای هفت میلیون ریال است.
وی با بیان اینکه این وضعیت اقلیمی، هزینه کشاورزان را به شدت بالا برده است در حالی که عملکرد به شدت پایین آمده است و همین امر موجب فشار اقتصادی بر کشاورز می شود که البته رغبتی برای ادامه کشت در سال آینده را برایش باقی نمی گذارد.
گذر از کشت سنتی ضرورت توجه به محصول زعفران
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه در دنیای امروز کشت سنتی چندان جواب نمی دهد و برای رقابت در بازارهای جهانی باید از این نوع کشت و بی توجهی به ترفندهای کشت موثرتر گذر کرد، افزود: یکی از عواملی که می‌تواند در کشت بهتر و افزایش کمیت و کیفیت محصول موثر باشد تولید پیاز درشت و یکدست و دسته بندی پیازهای زعفران است.
ساربانی اظهار کرد: متاسفانه شیوه کاشت و برداشت زعفران ما همچنان سنتی است و اگرچه از کشاورزان خواسته ایم تا اقدام به جداسازی پیازهای درشت کنند اما متاسفانه بی توجهی به این موضوع آثار جالبی دربر ندارد.
معاون جهاد کشاورزی خراسان رضوی بیان کرد: متاسفانه اکنون بازار زعفران در دست واسطه‌هاست و کشاورزان آنگونه که باید و شاید به کیفیت کار توجه نمی‌کنند.