ارقام به تنهایی گویای مصیبتی نیست که زعفران ایرانی بدان گرفتار آمده. در نگاه نخست شاید این حقیقت که کشور ما 95 درصد از تولید جهانی این محصول را در اختیار دارد خوشحال‌کننده باشد اما به قول بنجامین دزراییلی: دروغ‌ها این دروغ‌های لعنتی و آمار! در پس اعداد اما، حقیقت تلخی نهفته که گویای جفایی است که بر زعفران ایرانی در بازارهای جهانی می‌رود. هرچند زعفران‌کاران ایرانی به تنهایی 95 درصد زعفران بازارهای جهانی را تامین می‌کنند، اما کشاورزانی در جنوب اروپا و ایبریا، و مردمانی در شمال آفریقا از یونان و مراکش گرفته تا کشمیر و اسپانیا و ایتالیا و پرتغال کشت و تولید زعفران را پیشه خود کرده‌اند که البته دیرآمده‌های زود رفته‌اند. این مردمان که نه مثل ایرانیان نسل اندر نسل، حلوا و شیرینی‌شان به چاشنی زعفران خوش‌طعم شده بود و نه شعر و فرهنگ‌شان با آن عجین، آموخته‌اند که اندکی چاشنی غذا‌های بومی مردم کشورهای خود را زعفرانی کنند. زعفران ایرانی در بازارهای جهانی شهره عام و خاص است، به خصوص در آمریکا نام زعفران با نام ایران عجین شده و مشتریانی که به دنبال نوع اعلای زعفران می‌گردند اغلب در بدو ورود به فروشگاه از فروشنده سراغ زعفران ایرانی را می‌گیرند. معمولاً در تبلیغات شرکت‌هایی که زعفران عرضه می‌کنند از نام ایران به عنوان عاملی برای ترغیب مشتریان به خرید این چاشنی بزک‌کننده استفاده می‌کنند. این شرکت‌ها همچنین استفاده از زعفران را در انواع غذا‌ها و از جمله چای داغ، بستنی و انواع پیش‌خوراک و پس‌غذا تبلیغ می‌کنند و دستور‌العمل‌هایی نیز برای درست کردن آنها ارائه می‌دهند. توضیح خواص زعفران و ارائه راهکارهایی برای تشخیص سره از ناسره آن از دیگر راهکارهایی است که این شرکت‌ها برای ترغیب مردم به خرید و استفاده از این چاشنی غذایی گرانبها استفاده می‌کنند.
اسپانیایی‌ها از همان دیر‌آمده‌هایی بودند که راه را خوب می‌شناختند. کشاورزان و تجار اسپانیایی مثل اجداد کانکوئستادورشان که در قرن شانزدهم طلای آمریکای لاتین را به اروپا بردند تا شاه‌فیلیپ را مقتدرترین مرد روی زمین کنند، قدر طلای سرخی را که از زمین می‌رویید خوب فهمیدند. این مردمان در سال‌های اخیر زعفران را به عنوان گیاهی پر‌سود کشف کرده و برنامه‌هایی برای توسعه کشت آن در این کشور تدوین کرده‌اند. اهمیتی که طلای سرخ برای اسپانیایی‌ها پیدا کرده موجب شده است گزارش‌هایی نیز در خصوص نحوه کشت و انواع خواص این گیاه در مطبوعات این کشور بازتاب یابد، همچنین راهکارهایی برای حضور بیشتر زعفران اسپانیا در بازارهای جهانی پیشنهاد شده است. روزنامه تلگراف چاپ مادرید به تازگی با انتشار گزارشی از وضعیت زعفران در اسپانیا تصریح می‌کند با آنکه زعفران ایران در سراسر جهان از نظر کمیت و کیفیت بالا‌ترین شناخته شده است اما به ادعای این روزنامه کیفیت زعفران اسپانیایی از نوع ایرانی‌اش بیشتر است و زعفران اسپانیا توانسته است بازار همسایه شمالی خود انگلستان را تسخیر کند. به گفته برخی از زعفران‌کاران اسپانیایی با وجود آنکه محصولات آنان از کیفیت بالا و قیمت مناسبی برخوردارند اما ورود متقلبانه محصولات بی‌کیفیت و ارزان از کشور‌هایی چون مراکش، یونان و ایران بازار آنها را تحت‌تاثیر قرار داده است. این وضعیت باعث شده است که اتحادیه کشاورزان اسپانیا با هشدار نسبت به صادرات متقلبانه 90 درصد از محصول زعفران اسپانیا از دولت بخواهد مقررات جدیدی برای حمایت از زعفران‌کاران این کشور وضع کند. یک صادر‌کننده اسپانیایی مدعی است که کیفیت نازل زعفران‌های غیر‌اسپانیایی موجب شده است محصولات این کشور با قیمت کم در بازار فروخته شود. مطابق آمار وزارت صنایع اسپانیا این کشور طی سال 2010 بیش از 190 هزار کیلو‌گرم زعفران صادر کرد که این امر رقمی معادل 40 میلیون پوند عایدی برای این کشور داشته. اما برخی دیگر از ارقام حاکی از آن است که میزان کل تولید زعفران در مناطق زعفران‌خیز این کشور در آن سال فقط 1500 کیلو‌گرم بود. این اختلاف فاحش بین ارقام نشان می‌دهد زعفران‌های بی‌کیفیت از خارج وارد این کشور شده و پس از فرآوری با بسته‌بندی و آرم اسپانیایی مجدداً صادر می‌شده است. آنتونیا گارسیا، سرپرست یکی از ارگان‌های مسوول رسیدگی به امور زعفران اسپانیا مدعی است بهای زعفران ایران می‌بایست تقریباً نصف بهای زعفران اسپانیایی باشد. وی تاکید کرد محصولات ایرانی زعفران به علت استفاده از متد‌های افراطی در تولید دارای کیفیت پایین‌تری هستند. این مسوول زعفرانی با انتقاد از برنامه‌های وزارت صنایع اسپانیا در واردات زعفران ارزان و بسته‌بندی آن با برچسب اسپانیایی این روند را موجب بد‌نامی زعفران این کشور در جهان دانست. وی پیشنهاد کرد که اکنون زمان آن فرا رسیده که روی زعفران‌های بسته‌بندی‌شده محل کشت آنها نیز درج شود. گارسیا به دولت اسپانیا توصیه کرد برای حمایت از کشاورزان محلی بر واردات زعفران تعرفه وضع کرده و جلوی واردات متقلبانه را بگیرد. به نوشته مطبوعات اسپانیایی به تازگی آژانس استاندارد غذایی بریتانیا از همتای اسپانیایی‌اش خواست نظارت بیشتری بر زعفران‌های صادراتی به انگلستان داشته و در مقررات خود تجدید نظر کند چرا که به گفته این آژانس اخیراً نمونه‌هایی از زعفران‌های اسپانیایی ناخالص و غیر‌اصیل به فروشگاه‌های بریتانیایی راه پیدا کرده‌اند که منشاء اسپانیایی داشته‌اند. در فروشگاه‌های انگلستان هر گرم زعفران کیفیت بالا به قیمت شش پوند فروخته می‌شود. شرکت سافینلر یکی از شرکت‌های معتبر اسپانیایی است که به امر صادرات زعفران اشتغال دارد و مقر آن در یکی از دهکده‌های قدیمی و زیبای بارسلوناست و زمین‌های زیادی را تحت کشت زعفران برده و تقریباً نیمی از تولید زعفران اسپانیا را در انحصار خود دارد. روش این شرکت در فرآوری زعفران این است که زعفران را از کشاورزان مستقل خریده و پس از جدا کردن انواع مرغوب از نا‌مرغوب آنها را مطابق استاندارد دسته‌بندی کرده و به بازار عرضه می‌کند. اما معروف‌ترین مارک زعفران در اسپانیا ماناچا‌ست که با رنگ قرمز سیر زعفران برجسته شده است و زعفران‌های زرد و کم‌رنگ‌تر با مارک‌های جداگانه به بازار عرضه می‌شوند.
حال نوبت افغانستان است که با سر و صدای فراوانی موفقیت خود را در افزایش تولید زعفران به گوش جهانیان برساند و برای عرضه آن به بازارهای جهانی مشتریان مشتاقی را دور خود جمع کند. بعد از اسپانیا، ایتالیا، مراکش، یونان، هندوستان و چین این کشور افغانستان است که توانسته در مقایسه با سال گذشته با افزایش 50درصدی تولید محصول زعفران، سه هزار کیلو‌گرم زعفران را تولید و به بازار عرضه کند. «میزان تولید زعفران امسال در ولایت هرات در غرب افغانستان، در مقایسه با سال گذشته، 50 درصد افزایش یافته است.» مقام‌های محلی در هرات می‌گویند امسال بیش از سه هزار کیلو‌گرم زعفران در هرات تولید شده و 160 کیلو زعفران به کشورهای اروپایی صادر شده است. کمبود امکانات معیاری برای تولید زعفران، اما هنوز از بزرگترین موانع تقویت اقتصادی تولیدکنندگان زعفران است. زعفران در 13 ولسوالی/شهرستان هرات کشت می‌شود. به تازگی کشتزارهای نمایشی زعفران در دو ولسوالی دیگر هم ایجاد شدهاند. هرات که در زمینه تولید زعفران در افغانستان پیشتاز است، امسال به موفقیت چشمگیرتری نائل شده است. به گفته رئیس شورای اجتماعی زعفران‌کاران هرات، امسال میزان تولید زعفران در این ولایت، در مقایسه با سال گذشته 50 درصد افزایش یافته است. آقای بشیر احمد رشیدی می‌گوید: «پارسال میزان تولید زعفران در هرات 1800 تا دو هزار کیلو برآورد شده بود. بر اساس اطلاعاتی که از انجمنها و شرکت‌های تولید زعفران به دست آورده‌ایم، امسال به صورت مجموعی در سراسر ولایت هرات بالغ بر سه هزار کیلو زعفران به دست آمده است.» این آمار به باور شورای اجتماعی زعفران‌کاران هرات، 95 درصد زعفران تولیدی سراسر افغانستان را تشکیل می‌دهد. آقای رشیدی در پاسخ به این سوال که چه عواملی سبب این پیشرفت شده، می‌گوید: «در فصل برداشت امسال هوا مناسب بود و کشاورزان از این بابت متضرر نشدند. از جانب دیگر، سال به سال بر میزان رشد زعفران افزوده می‌شود.» او افزود: «مقدار محصول زعفران به تناسب عمر زعفران افزوده می‌شود. زعفرانی که پارسال دو سال عمر داشت، امسال سه‌ساله شد. زعفران در سال چهارم یا حتی سال پنجم بیشترین محصول را می‌دهد.» طبق گفته مسوولان افغانستان، به دنبال مدرن‌سازی و استاندارد کردن مراکز تولید و بسته‌بندی و تشکیل مرکز کنترل کیفیت برای تایید کنترل کیفیت زعفران در این کشور هستند. در حال حاضر 14 شرکت تولیدی و 25 انجمن زعفران‌کاری در هرات فعال است و شمار زعفران‌کار هم به حدود چهار هزار نفر می‌رسد. هرات به 23 ولایت دیگر افغانستان هم در زمینه ترویج کشت زعفران کمک می‌کند. انتظار می‌رود با ترویج کشت زعفران در سراسر افغانستان، زمینه تقویت اقتصادی برای شمار بیشتری از کشاورزان مساعد شود. با اینکه امسال 100 کیلو زعفران از هرات به فرانسه و بالای 60 کیلو هم به اسپانیا صادر شد، افغانستان همچنان به دنبال بازارهای مناسب و جدیدی است. مدتی پیش هم خبرهایی مبنی بر قاچاق گسترده پیاز زعفران از ایران به افغانستان منتشر شد.
مهدی جاویدپور
سردبیر اقتصادی فودنا
