با توجه به تأکید چند سال اخیر مقام معظم رهبری در حوزه اقتصاد مقاومتی؛ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی درباره سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی 6 شاخص ارزیابی تحقق سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی را براساس تأکیدات چند سال اخیر مقام معظم رهبری در حوزه اقتصاد ارائه کرده است.
بنابراین گزارش برخی از محورهای شاخص‌های ارزیابی تحقق سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی که در این گزارش به آن پرداخته شده است، شامل موارد زیر است:
مروری بر ادبیات شاخص‌سازی، انواع شاخص‌ها، شاخص‌های ورودی، فرآیند، خروجی، نتایج و پیامد و شاخص‌های ارزیابی و سنجش.
- امنیت غذا و کالاهای اساسی
بندهای «6» و «7» سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ناظر به حوزه کشاورزی و به خصوص غذا می‌باشد:
بند «6»- افزیاش تولید داخلی نهاده‌ها و کالاهای اساسی (به ویژه در اقلام وارداتی) و اولویت دادن به تولید محصولات و خدمات راهبردی و ایجاد تنوع در مبادی تأمین کالاهای وارداتی با هدف کاهش وابستگی به کشورهای محدود و خاص.
بند «7»- تأمین امنیت غذا و درمان و ایجاد ذخایر راهبردی با تأکید بر افزایش کمی و کیفی تولید (مواد اولیه و کالا)
موضوعات بیان شده در این دو بند به گونه‌ای است که در مجموع می‌توان گفت هدف اصلی سیاست‌ها در این بخش تأمین امنیت غذا بوده است. در این راستا، راهکارهای ارائه شده را می‌توان به پنج دسته تقسیم‌بندی نمود:
1- افزایش کمی تولید محصولات و نهاده‌های اساسی وارداتی
2- تنوع‌بخشی به مبادی واردات نهاده‌ها و محصولات غذایی اساسی
3- کاهش وابستگی به کشورهای خاص در نهاده‌ها و محصولات غذایی اساسی
4- افزایش حجم و بهبود بازده ذخایر راهبردی غذایی
5- رفع انحصار در مباشران واردات نهاده‌ها و محصولات غذایی
- افزایش تولید محصولات و نهاده‌های اساسی وارداتی
به فرموده امام خمینی (ره) کشوری که در تأمین نیازهای عمومی و استراتژیک خود به غرب وابسته است، بلادرنگ در حوزه‌های سیاسی و فرهنگی وابسته خواهد ماند. تأکید بر افزایش تولید محصولات و نهاده‌های اساسی وارداتی، نشان‌دهنده جهت‌گیری سیاست‌ها در راستای کاهش وابستگی در کالاهای مذکور می‌باشد.
در حال حاضر تعاریف مختلفی در خصوص حوزه شمول «غذاهای اساسی» از سوی وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت، معدن، تجارت (ستاد تنظیم بازار) ارائه می‌شود. در صورتی که معیار «اساسی» بودن محصولات و نهاده‌های غذایی را، سهم بالای این محصولات در تأمین سه ماده مغذی اصلی برای انسان (یعنی کربوهیدرات، پروتئین و چربی) بدانیم، می‌توان اقلام زیر را به عنوان«غذاهای اساسی» معرفی نمود: گندم، جو، برنج، ذرت، سویا، روغن، قند، شکر، گوشت قرمز، گوشت سفید، لبنیات،در کلیه شاخص‌هایی که در این بخش معرفی می‌گردند، منظور از غذاها یا نهاده‌های اساسی، موارد فوق است.
شاخص: نسبت ارزش واردات غذاهای اساسی به ارزش کل مصرف آنها
توضیح شاخص: این شاخص در حقیقت نشان‌دهنده وابستگی کشور در کالاهای اساسی است در نتیجه کاهش آن به معنای کاهش وابستگی، مطلوب سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی می‌باشد.
معمولا به منظور سنجش میزان وابستگی در کالاهای اساسی، از شاخص «ضریب خودکفایی» استفاده می‌شود که طبق تعریف عبارت است از «نسبت مجموع تولید داخل و خالص موجودی انبار به کل مصرف در هر دوره زمانی» از آنجا که اطلاعات مربوط به تولید اقلام اساسی با تأخیر نسبتا زیاد (حدود 2 سال) منتشر می‌شود و اطلاعات مربوط به موجودی انبار نیز غالبا محرمانه تلقی شده و منتشر نمی‌شود، مناسب‌تر است شاخص جایگزین دیگری به منظور سنجش میزان وابستگی در اقلام اساسی معرفی شود.
با توجه به اینکه اطلاعات به واردات اقلام غذایی که توسط گمرک جمهوری اسلامی اعلام می‌شود، دقیق‌تر، به روزتر و در دسترس‌تر از اطلاعات مربوط به میزان تولید داخلی آنها می‌باشد، شاخص فوق به عنوان جایگزین برای ضریب خودکفایی معرفی شده است برای محاسبه این شاخص اطلاعات مربوط به مصرف نیز نیاز است که آمار مربوط به صورت ماهیانه و سالیانه توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اعلام می‌شود. آمار مربوط به مصرف بر اساس تخمین‌های آماری به دست می‌آید، اما آمار مربوط به واردات به صورت دقیق محاسبه می‌شوند.
- تنوع‌بخشی به مبادی واردات نهاده‌ها و محصولات غذایی اساسی
فارغ از شرایط تحریمی، تنوع مبادی وارداتی، یکی از عوامل کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد می‌باشد. به عنوان مثال رد پای چنین سیاستی به خوبی در رفتار نفتی ایالات متحده آمریکا که بزرگ‌ترین واردکننده نفت در دنیا می‌باشد، قابل مشاهده است. در بحث تأمین غذاهای اساسی، این مسئله اهمیتی دوچندان می‌یابد. بر این اساس هر چه تعداد شرکای خارجی در تأمین غذاهای اساسی بیشتر باشند، انحصار طرف‌های تجاری کمتر شده و امنیت تأمین غذاهای اساسی با مخاطره کمتری مواجه خواهد بود.
شاخص: نسبت ارزش واردات از بزرگ‌ترین مبدأ واردات غذای اساسی به ایران، به کل ارزش واردات این اقلام
توضیح شاخص: کاهش این نسبت نشان‌دهنده توزیع مناسب‌تر واردات از کشورهای مختلف است. هر اندازه این عدد کوچک‌تر باشد به معنای آن است که تعداد کشورهای صادرکننده غذاهای اساسی به ایران افزایش یافته است. اطلاعات گمرک در محاسبه این شاخص کفایت می‌کند. با توجه به حجم قابل توجه واردات و در دسترس بودن اطلاعات به صورت ماهیانه، توصیه می‌شود این شاخص هر ماه محاسبه شود. اطلاعات مربوط به این شاخص اطلاعات دقیق هستند و مبتنی بر تخمین‌های آماری نمی‌باشند.
- کاهش وابستگی به کشورهای خاص در نهاده‌ها و محصولات غذایی اساسی
محدودیت واردات از کشورهای خاص ، یکی دیگر از راهبردهای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در راستای کاهش ضربه‌پذیری اقتصاد می‌باشد. منظور از کشورهای خاص، در حقیقت کشورهای متخاصم است که جهت‌گیری اصلی آنها در مسائل مربوط به جمهوری اسلامی ایران غالبا خصمانه و در راستای اعمال فشار بوده است. تعریف کشورهای متخاصم حائز اهمیت است که باید توسط مراجع قانونی تعیین شود، اما در این گزارش تعیین کشورهای متخاصم مورد نظر نیست.
شاخص: مجموع حجم یا ارزش واردات نهاده‌ها و غذاهای اساسی از کشورهای خاص به مجموع واردات این اقلام
توضیح شاخص: کاهش این شاخص به معنای کاهش وابستگی به کشورهای متخاصم بوده و مطلوب است. منبع آماری آن سازمان گمرک می باشد و همانند شاخص قبل مناسب است که این شاخص به صورت ماهیانه رصد و گزارش شود و اطلاعات مربوط به این شاخص دقیق هستند و مبتنی بر تخمین‌های آماری نمی‌باشند.
- کاهش وابستگی به کشورهای خاص در نهاده‌ها و محصولات غذایی اساسی
محدودیت واردات از کشورهای خاص، یکی دیگر از راهبردهای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در راستای کاهش ضربه‌پذیری اقتصاد می‌باشد. منظور از کشورهای خاص، در حقیقت کشورهای متخاصم است که جهت‌گیری اصلی آنها در مسائل مربوط به جمهوری اسلامی ایران غالبا خصمانه و در راستای اعمال فشار بوده است. تعریف کشورهای متخاصم حائز اهمیت است که باید توسط مراجع قانونی تعیین شود، اما در این گزارش تعیین کشورهای متخاصم مورد نظر نیست.
شاخص: مجموع حجم یا ارزش واردات نهاده‌ها و غذاهای اساسی از کشورهای خاص به مجموع واردات این اقلام
توضیح شاخص: کاهش این شاخص به معنای کاهش وابستگی به کشورهای متخاصم بوده و مطلوب است. منبع آماری آن سازمان گمرک می‌باشد و همانند شاخص قبل مناسب است که این شاخص به صورت ماهیانه رصد و گزارش شود. اطلاعهات مربوط به این شاخص دقیق هستند و مبتنی بر تخمین‌های آماری نمی‌باشند.
- افزایش حجم و بهبود بازده ذخایر راهبردی غذایی
به منظور بررسی وضعیت ذخیره‌سازی غذاهای اساسی سه موضوع اهمیت دارد:
الف) افزایش حجم ذخایر راهبردی
ب) افزایش بازده ذخایر راهبردی
ج) افزایش توان ماندگاری این ذخایر
در سیاست‌های کلی ابلاغی، فقط به ایجاد راهبردی اشاره شده است. در این بخش با مد نظر قرار دادن هر سه موضوع فوق، شاخص‌های متناسب معرفی می‌شود.
شاخص1؛ نسبت حجم ذخایر به مصرف ماهیانه غذاهای اساسی
توضیح شاخص 1: افزایش این شاخص نشان‌دهنده توسعه کمی ذخایر غذاهای اساسی است که مطلوب سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی می‌باشد. در حالت ایده‌آل این شاخص باید به طور روزانه محاسبه شده و برای هر محصول، بسته به راهبردی بودن محصول به طور مجزا تهیه گردد. در صورتی که محاسبه روزانه امکان‌پذیر نباشد، تخمینی از میانگین ماهیانه نیز مطلوب خواهد بود. منبع آماری این شاخص، شرکت بازرگانی دولتی ایران می‌باشد و اطلاعات فوق دارای طبقه‌بندی محرمانه است. با توجه به اینکه آمارهای مصرف مبتنی بر تخمین‌های آماری می‌باشند، این شاخص به صورت تخمینی محاسبه می‌گردد.
شاخص 2: نسبت تعداد سال‌هایی که سیلوها امکان حفظ غذاهای اساسی را دارند، به حداکثر تعداد سال‌های خشک متوالی طی یک دوره زمانی در گذشته
توضیح شاخص 2: با توجه به موقعیت اقلیمی و وجود خشکسالی‌های دوره‌ای و همچنین تهدیدهای خارجی، ذخیره‌سازی و حفظ غذاهای اساسی به منظور استفاده در شرایط بحرانی، یک اصل خدشه‌ناپذیر است. این شاخص به گونه‌ای طراحی شده است که بر اساس وضعیت خشکسالی کشور در گذشته تعیین گردد. صورت این شاخص، تعداد سال‌هایی است که سیلوها توان حفظ غذای اساسی را دارند و مخرج آن حداکثر تعداد سال‌های متوالی خشکسالی در یک بازه معین در گذشته می‌باشد (به عنوان مثال حداکثر تعداد سال‌های خشک متوالی طی 20 سال گذشته)، هر اندازه این شاخص افزایش یابد نشان‌دهنده مقاومت بالاتر در مقابل نوسانات عرضه می‌باشد که ممکن است ناشی از خشکسالی یا هر عامل دیگری نظیر تحریم باشد. اطلاعات مربوط به این شاخص در اختیار شرکت بازرگانی دولتی ایران می‌باشد (به صورت محرمانه) و همان‌طور که در تعریف شاخص نیز اشاره شده بهتر است شاخص به صورت سالیانه اندازه‌گیری شود.
- رفع انحصار در مباشران واردات نهاده‌ها و محصولات غذایی
انحصار در مباشران واردات نهاده‌ها و محصولات غذایی یکی از عواملی است که می‌تواند ثبات عرضه و امنیت بازار این محصولات را با مخاطره مواجه کند. در همین راستا باید میزان واردات هر شخص حقیقی و حقوقی مورد توج قرار گیرد و تلاش شود تا حد امکان سهم اشخاص حقیقی و حقوقی از کل واردات و بازار کالاهای اساسی در حد مناسبی حفظ شود.
شاخص: نسبت واردات بزرگ‌ترین واردکننده حقیقی یا حقوقی به کل واردات در هر یک از نهاده‌ها یا غذاهای اساسی
توضیح شاخص: کاشه این شاخص به معنای کاهش انحصار در واردات کالاهای اساسی می باشد که مطلوب سیاست‌های کلی است. با توجه به اینکه ممکن است واردکنندگان طی ماه‌های مختلف اقدام به واردات نمایند، برای درک صحیح از انحصار وارداتی بهتر است شاخص به صورت فصلی اندازه‌گیری شود. اطلاعات مربوط به این شاخص دقیق هستند و مبتنی بر تخمین‌های آماری نمی‌باشند. اطلاعات اشخاص حقیقی و حقوقی واردکننده، با طبقه‌بندی محرمانه در اختیار سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران می‌باشد.
منبع: فارس