اول ژوئن برابر با یازدهم خردادماه در گاه شمار خورشیدی، روز جهانی شیر نام گذاری شده و ما امسال در حالی این روز را پشت سرگذاشتیم که سرانه مصرف پایین شیر در خراسان شمالی همواره به گفته کارشنسان به عنوان یک نگرانی همراه ما باقی است.
اگرچه اکثر قریب به اتفاق متخصصان علوم تغذیه، شیر را کامل ترین ماده غذایی می دانند که به تنهایی ۹ ماده مغذی حیات بخش و ضروری برای بدن را داراست، با این حال میانگین مصرف این فرآورده در کشور و به ویژه استان خراسان شمالی فاصله قابل توجهی با سرانه مصرف آن در ممالک توسعه یافته دارد.
به اذعان بسیاری از کارشناسان مواد غذایی و تغذیه، سرانه مصرف این فرآورده پروتئینی در استانی همچون خراسان شمالی با این سطح سرانه درآمدی پایین، حتی نسبت به میانگین کشوری هم بسیار کمتر است تا جایی که حدود ۹۰ درصد خانوار ها با کمبود دریافت کلسیم روزانه مواجه هستند.
همه این ها در حالیست که تولید شیر در این استان کشاورز محور با وجود کاهش نسبی در سالیان اخیر، باز هم به اندازه ای هست که سالانه مقادیر زیادی از آن برای فراوری به استان های همجوار این استان حمل می شود.
شیر کامل ترین غذای جهان
متخصص بهداشت عمومی و تغذیه در گفتگو با خبرنگار مهر می گوید: مصرف شیر و فرآورده های آن به افزایش طول عمر، بازده جسمی و فکری بیشتر، کاهش بیماری های عفونی و استخوانی و رشد مطلوب کودکان و نوجوانان منجر می شود.
دکتر ربابه شیخ الاسلام می افزاید: مطالعات گسترده انجام شده توسط مراجع معتبر بین المللی و مراکز علمی و دانشگاهی نشان می دهد، بین مصرف سرانه محصولات شیری، طول عمر و از کار افتادگی ارتباط مستقیمی وجود دارد.
وی اضافه می کند: در بیشتر کشورها با توجه به ارزش بالای غذایی شیر و به منظور عرضه آن با قیمت ارزان و افزایش مصرف سرانه با هدف نهایی برخورداری از جامعه ای سالم و پویا، مبالغ هنگفتی یارانه از بودجه سالانه برای شیر منظور می شود.
شیخ الاسلام تصریح می کند: در حال حاضر مصرف سرانه شیر و فرآورده های آن در ایران حدود ۷۵ کیلوگرم در سال برآورد شده، در حالی که این رقم در کشورهای اروپای غربی بین ۳۵۰ تا ۵۰۰ کیلوگرم و در آمریکا و کانادا حدود ۲۸۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم است.
به باور این کارشناس علوم تغذیه، وزارتخانه های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهادکشاورزی، آموزش و پرورش، سازمان دامپزشکی و سازمان حمایت از تولید کننده و مصرف کننده می توانند با کار مشترک و هماهنگ و با تغییر سیاست هایی که ممکن است دامداران را دچار مشکل کند، به حمایت مستمر از صنایع لبنی و تولید شیر با کیفیت بپردازند.
او می گوید: این سازمان همچنین می توانند با آموزش و فرهنگ سازی برای مصرف بیشتر، قیمت گذاری درست و عادلانه، حمایت یارانه ای از مواد لبنی کم چرب و کم نمک و کنترل واردات شیر خشک، برنامه های مشترک و مدونی به این منظور تدوین و اجرا کنند.
چالشی به نام ظرفیت پایین فراوری شیر در استان
وجود بیش از ۲ میلیون رأس دام سبک و حدود ۱۳۰ هزار رأس دام سنگین در خراسان شمالی، این استان را به یکی از مناطق با قابلیت بالا به لحاظ تولید فرآورده های دامی ازجمله شیر تبدیل کرده است.
با این حال، کمبود صنایع تبدیلی و فرآوری لبنی در این خطه در کنار رواج فرهنگ سنتی مصرف شیر و لبنیات محلی و مشکلات مالی دامداران و سرمایه گذاران، زمینه توسعه واحدهای تبدیلی و افزایش هرچه بیشتر سرانه مصرف تولیدات لبنی پاستوریزه را از فعالان این صنعت سلب کرده است.
با توجه به اینکه عرضه فرآورده های شیری غیر پاستوریزه هنوز در کشور ممنوع نشده است، خودداری مردم از مصرف شیر و فرآورده های لبنی غیرپاستوریزه، به جذب بیشتر شیرخام در کارخانه ها و فرآوری بهداشتی آن و در نهایت به ارتقای بهداشت و تندرستی آحاد جامعه منجر خواهد شد.
به گفته عبدالله یوسفی رئیس سازمان جهاد کشاورزی سال گذشته در این استان افزون بر ۲۰۰ هزار تن شیر خام، تولید و حدود ۵۰ درصد آن به استان های همجوار جهت فراوری و عرضه ارسال شده است.
کارشناسان با اذعان به این که کمبود کارخانه های فرآورده های لبنی در این استان یکی از دلایل صدور شیر به سایر استان هاست، تاکید دارند که ظرفیت ۱۰۶ هزار تنی صنایع تبدیلی این حوزه جوابگوی نیاز تولیدکنندگان و دامپروران استان نیست و متولیان باید برای ترغیب سرمایه گذاران برای ورود به این حوزه بیشتر تلاش کنند تا ارزش افزوده بیشتری هم نصیب فعالان بومی این صنعت شود.
مخاطرات عرضه و مصرف شیر فله ای و لبنیات محلی
اگرچه در آمار مصرف شیر تناقض وجود داشته و گفته می شود در خراسان شمالی ۱۲۵ و در کشور ۱۴۴ لیتر است اما به گفته کارشناسان، علاوه بر پایین بودن سرانه مصرف شیر در استان، مشکل دیگری که در این حیطه به چشم می خورد، روند نگران کننده مصرف انواع لبنیات محلی و غیرپاستوریزه است که باعث شده این استان در رده های بالای کشور به لحاظ ابتلای افراد به امراضی نظیر تب مالت قرار گیرد.
رئیس شبکه دامپزشکی بجنورد در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان این که شیر با داشتن صفات ممتاز غذایی به سرعت در معرض آلودگی های گوناگون قرار می گیرد، می گوید: در صورتی که بهداشت شیر از مرحله دوشش تا مصرف رعایت نشود، بیماری هایی را از حیوان به انسان و یا حتی از انسان به انسان منتقل می کند.
رضا رحیمی مهم ترین این بیماری ها را تب مالت «بروسلوز»، سل، لیستریوز با عوارضی همچون سقط جنین و عوارض چشمی، سالمونلوز «حصبه و شبه حصبه»، اسهال های خونی و ناراحتی های گوارشی عنوان و اضافه می کند: از سال ۱۹۳۰ میلادی که استفاده از دستگاه های پاستوریزاسیون شیر متداول شد، شیوع این بیماری ها به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش یافت، هرچند که این روند کاهشی در کشورهای در حال توسعه در حد مطلوبی نیست و به همین دلیل همواره احتمال بروز بیماری های متعددی از طریق شیر و فرآورده های آن وجود دارد.
وی تصریح می کند: با توجه به اینکه عرضه فرآورده های شیری غیر پاستوریزه هنوز در کشور ممنوع نشده است، خودداری مردم از مصرف شیر و فرآورده های لبنی غیرپاستوریزه، به جذب بیشتر شیرخام در کارخانه ها و فرآوری بهداشتی آن و در نهایت به ارتقای بهداشت و تندرستی آاد جامعه منجر خواهد شد.
وی هم چنین با استناد به نتایج آزمایشاتی که طی سال های اخیر در آزمایشگاه های مرجع کشوری روی محموله های شیرخام تولیدی این استان انجام شده است، تصریح می کند: شیر تولیدشده در دامداری های این منطقه به لحاظ آلودگی به مواد مضر و سرطان زا مثل «آفلاتوکسین» هیچگونه مشکل خاصی ندارد و جزو سالم ترین شیرهای تولیدشده در کشور بوده و مصرف کنندگان می توانند با خیال آسوده از شیر پاستوریزه تولیدکنندگان بومی استفاده کنند.
طرحی برای ساماندهی شیرخام و لبنیات محلی در استان
وجود چنین دغدغه هایی متولیان را بر آن داشته است تا برای ساماندهی مصرف لبنیات محلی و کاهش مخاطرات آن اقدام کنند؛ به گونه ای که طرحی با مشارکت دستگاه های دخیل در این موضوع و همراهی صنوف مرتبط در استان طراحی و اجرا شده است.
اواخر اسفندماه ۹۳ بود که رئیس دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی با اذعان به این که سرانه مصرف شیر در استان پایین‌تر از سرانه کشوری است، بیان کرد: البته مصرف شیر نه تنها در خراسان شمالی بلکه در کل کشور نسبت به آمار جهانی پایین تر است و بر اساس آمارها، این رقم در کشور کمتر از ۱۰۰ لیتر است، در حالی که این میزان در سایر کشورها به ۳۰۰ لیتر می‌رسد.
دکتر گلمکانی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه بخشی از مردم استان شیر فله‌ای استفاده می کنند، به شهروندان توصیه می کند که این افراد بهتر است مصرف شیر پاستوریزه و استریلیزه را جایگزین شیر فله ای کنند.
وجود بیش از ۲ میلیون رأس دام سبک و حدود ۱۳۰ هزار رأس دام سنگین در خراسان شمالی، این استان را به یکی از مناطق با قابلیت بالا به لحاظ تولید فرآورده های دامی ازجمله شیر تبدیل کرده است.
وی می افزاید: به دلیل اینکه استفاده از شیر فله‌ای و لبنیات محلی شیوع برخی بیماری‌ها از جمله تب مالت را به دنبال دارد، به افرادی که از شیر فله‌ای استفاده می‌کنند، توصیه می شود تا در نوع استفاده از شیر تغییر رویه دهند.
گلمکانی در ادامه از ساماندهی مراکز جمع‌آوری و عرضه سنتی شیر در استان هم خبر می دهد و می گوید: در این راستا با برخی اقدامات نظارتی جلوی عرضه شیر فله‌ای در واحدهای صنفی گرفته خواهد شد، چون به طور حتم استفاده از شیر بسته بندی و پاستوریزه به جای شیر فله‌ای به نفع مردم و سلامت جامعه است.
مدیرکل دامپزشکی خراسان شمالی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر می گوید : در کارگروه سلامت و امنیت غذایی استان درباره عرضه شیر فله‌ای مسائل مختلفی مطرح شد و در نهایت موضوع سامان یافتن شیر محلی فله‌ای به تصویب اعضا رسید.
علی‌اصغر شریفی با بیان اینکه متاسفانه هم اکنون فروشگاه‌های زیادی اقدام به عرضه فروش شیر فله‌ای می کنند که این اقدام آنها مشکلات زیادی را ایجاد کرده است تاکید می کند: با اجرای این طرح از این پس صرفا فروشگاه‌هایی خاص، مجاز به عرضه شیر فله‌ای هستند.
وی اضافه می کند که به همین منظور مقرر شده است تا عرضه شیر فله‌ای، محدود و فقط در مراکزی مشخص که شرایط فنی و بهداشتی و امکانات لازم را داشته باشند، عرضه شود.
شریفی این اقدام را در راستای حفظ سلامت شهروندان و تامین بهداشت مصرف این ماده پروتئینی عنوان کرد و افزود: انتظار داریم تا مردم در اجرای این طرح به ما کمک کنند.
وی با بیان این که امنیت مواد غذایی برای دامپزشکی موضوعی مهمی قلمداد می شود، تصریح کرد: دامپزشکی استان نظارت بهداشتی بر شیر و سایر فرآورده‌ها را تشدید کرده است.
با این اظهارات مشخص می شود مسئولان برای کاهش مخاطرات بهداشتی در این عرصه، طرح ساماندهی عرضه شیر خام و فله‌ای را اجرایی کرده اند تا سلامت مردم با خطر روبه رو نشود و شیر از سبد غذایی آنان حذف نگردد.
شیر پاستوریزه ایمن تر است
معاون سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان شمالی نیز در این باره به خبرنگار مهر می‌گوید: در فرهنگ مردم استان رغبت به استفاده از شیر فله‌ای بیشتر از شیر پاستوریزه و استریلیزه است.
حمید رضانی اضافه می کند: به همین دلیل برای کمک به تامین سلامت مردم و پاسخ به ذائقه آنان در استفاده از شیرخام فله‌ای، از اول اردیبهشت ماه امسال مبادرت به اجرای طرح ساماندهی مراکز عرضه شیر فله‌ای کرده ایم.
دکتر حمید رمضانی با بیان این که خراسان شمالی به دلیل غلبه ساختار دامداری سنتی بر صنعتی بیشترین توزیع و مصرف شیر فله و محلی را دارد، تاکید می کند: توصیه اداره کل دامپزشکی و دانشگاه علوم پزشکی استان به مردم، مصرف شیر استریلیزه و یا پاستوریزه است.
وی می‌افزاید: کارگروه سلامت و امنیت غذایی استان، ساماندهی عرضه این محصول را در دستور کار خود قرار داده است و از این پس فقط مراکز تعیین‌شده ای که دارای شرایط فنی و بهداشتی مورد تایید دامپزشکی و علوم پزشکی باشند، مجاز به فروش شیر فله‌ای خواهند بود.
وی با اشاره به شعار امسال سازمان جهانی بهداشت با مضمون «ایمنی غذا از مزرعه تا سفره» و نقش دامپزشکی در این عرصه، ۳ راهبرد مهم کارگروه سلامت استان در اجرای طرح فوق را ساماندهی مراکز جمع آوری شیر فله ای، ساماندهی مراکز عرضه لبنیات سنتی و آموزش و فرهنگ سازی در جامعه عنوان می کند و می گوید: بر همین اساس از سوی دامپزشکی استان بر تمام مراکز فروش شیر فله و لبنیات محلی نظارت خواهد شد.
امیدواری به بهبود وضعیت جاری با افزایش آگاهی رسانی
از ژوئن سال ۲۰۰۱ میلادی تاکنون همه ساله سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) مراسم روز جهانی شیر را به عنوان یک رویداد نمادین در تعداد قابل توجهی از کشورها با هدف جلب توجه و تمرکز همگان روی موضوع شیر و افزایش آگاهی از اهمیت مصرف آن با تاکید بر وضعیت تغذیه کودکان و افراد دچار سوء تغذیه، برگزار می کند.
اگر چه این برنامه ها در کشور ما تاحدودی کمرنگ بوده اما با این حال امید می رود با توجه به اهمیت روزافزون مباحث مرتبط با سلامت نزد خانواده ها و اطلاع رسانی گسترده تر رسانه های ارتباط جمعی و ساماندهی مسائل مربوط به این حوزه با همکاری بین بخشی سازمان های متولی و نیز هدفمندشدن واقعی یارانه های بخش تولید و سلامت جامعه، سرانه تولید و مصرف غنی ترین ماده غذایی حیات بخش، در کشور ما و به تبع آن در خراسان شمالی به سطوح قابل قبولی برسد.
مهر