گاهی به تاریخ کشاورزی ایران، تلاش وسیع مردم این سرزمین را در حفاظت از منابع آب، اهلی کردن گیاهان وحشی و کشت و کار گونه‌های بومی در زمین‌های کم‌بازده نشان می‌دهد.
مردم در مناطق خشک با پراکنش نامناسب باران، به دنبال روش‌های بهره‌برداری بهتر از آب و خاک، به کشت گیاهان بومی مقاوم به تنش‌های گوناگون محیطی، روی آورده‌اند.
در طول ادوار گذشته ساکنان مناطق جنوبی خراسان با توجه به شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه و خشک سالهای متناوب کشت گیاهان مقاوم و سازگاری مانند زعفران، زیره سبز و زرشک بی دانه را در الگوی کشت قرار داده‌اند.
امروزه نیز تجربیات علمی مشخص کرده که افزایش بهره وری منابع تولید به خصوص آب، اولویت کشت محصولات کشاورزی را تعیین میکند.
برآوردهای اقتصادی تعیین اولویت نیز، عمدتا براساس میزان ماده خشک توسط گیاه به ازای هر مترمکعب آب مصرفی و مقایسه محصولات مختلف با یکدیگر انجام میشود.
با درنظر گرفتن این موضوع و سایر محدودیت‌های اقلیمی و خاکی در منطقه جنوب خراسان، محصولات مقاومی نظیر زرشک بی دانه قطعا در اولویت قرار می‌گیرند.
"زرشک بیدانه" از جمله درختچه‌های مقاومی است که قابلیت رشد و تولید در زمین‌های کم‌بهره با آب شور را داراست و توجه بیشتر به آن ضمن بالا بردن ظرفیت تولید محصولات کشاورزی در حفاظت از خاک منطقه نیز می‌تواند مؤثر باشد.
مصرف زرشک بیدانه به صورت تازه خوری به دلیل مزه ترش آن معمول نیست با تهیه فرآورده‌های متنوع نظیر مربا، مارمالاد، آبمیوه، نوشابه، سس، ژل و.. از زرشک ضمن جذب تولید مازاد بر مصرف و ایجاد ازرش افزوده می‌توان آن‌ها را نیز به نام ایران به بازارهای بین المللی معرفی کرد.
زرشک محصولی با قدمت 250 ساله در خراسان جنوبی
محسن پویان، پژوهشگر گیاهان دارویی در خراسان جنوبی در گفت و گو با ایسنا گفت: وقتی از تاریخچه این گیاه صحبت میشود باید به لحاظ گیاه شناسی گونه بیدانه این گیاه از گونه‌های دانه‌دار تفکیک شود.
وی افزود: گونه‌های متفاوت دانه دار گیاه در طول تاریخ از تمدن ایران باستان گرفته تا مصر و چین و هند و یونان و اروپا مورد استفاده خوراکی و دارویی و زینتی داشته است.
پژوهشگر گیاهان دارویی در خراسان جنوبی ادامه داد: قدمت نوع بی دانه زرشک به حدود 250 سال قبل بر می‌گردد که پرورش آن در منطقه خراسان جنوبی آغاز و با سرعت در استان گسترش یافته است.
پویان تصریح کرد: به دلیل انحصاری بودن زرشک بی دانه در خراسان جنوبی از مزیت نسبی اقتصادی برخوردار بوده و می‌تواند از پتانسیل‌های مهم تولیدی و اشتغالزایی و ارزآور به شمار آید.
وی اظهارکرد: بر اساس تحقیقات "دکتر احمد بالندری" از کشاورزان سالخورده خراسان جنوبی قدمت کشت و پرورش زرشک بیدانه در این منطقه بی بیش از 220 سال قبل می‌رسد.
پژوهشگر گیاهان دارویی در خراسان جنوبی یادآورشد: وجود درختچه‌های مسن و قدیمی در افین، درخش و درمیان خراسان جنوبی که قدمت آن به حدود 200 سال می‌رسد، گویای این مطلب مهم است که پرورش این درختچه از این نقاط به سایر مناطق خراسان جنوبی کشیده شده باشد.
زرشک بیدانه خراسان جنوبی مورد توجه مراکز پژوهشی جهان
پویان افزود: در حال حاضر زرشک بیدانه توجه خاص مراکز پژوهشی جهان را به خود معطوف داشته که در خراسان جنوبی نیز کانون ملی هماهنگی دانش و صنعت زرشک و عناب فعالیت‌های علمی و کاربردی زیادی را در سطوح ملی پیش رو دارد.
وی ادامه داد: در آلمان برای کاهش ورم پلک‌ها و اورام ملتحمه از ریشه زرشک دارویی به نام افتیول ساخته شده است.
پژوهشگر گیاهان دارویی در خراسان جنوبی گفت: در ایران نیز از زرشک برای ساخت محلول خوراکی‌ها استفاده میشود این محلول در موارد ترک اعتیاد کاربرد دارد.
ساخت داروی کاهش فشار خون از زرشک
پویان گفت: علاوه بر موارد فوق داروهایی برای کاهش فشار خون و از بین بردن پلاکهای عروقی از آن ساخته میشود.
وی اظهارکرد: درختچه زرشک با توجه به تطابق مفید آن در راستای سازگاری با شرایط اقلیمی منطقه و استفاده‌های متعدد دارویی و غذایی دارای مزیت نسبی قابل قبولی در بین محصولات خراسان جنوبی است.
پژوهشگر گیاهان دارویی در خراسان جنوبی یادآورشد: هرچند در حال حاضر از پتانسیل‌های اقتصادی این گیاه ارزشمند در تولید فرآورده‌های دارویی استفاده به عمل نمی‌آید، اما چشم انداز امیدوار کننده‌ای در این زمینه با توجه به فعالیت‌های ارزشمند ملی و منطقه‌ای برای این گیاه وجود دارد که با وجود فعالیت‌های گسترده کشورهای خارجی از جمله چین باید ضمن حفظ روال علمی و پژوهشی، سرعت لازم در حصول نتیجه مطلوب مدنظر باشد.
مصارف دارویی میوه زرشک
پویان افزود: درختچه زرشک از گیاهان مفید به شمار میآید که ریشه، ساقه، برگ، گل و میوه آن مصرف دارویی کاربری دارد.
وی تصریح کرد: عصاره پوست ریشه که حاوی 80 درصد بربریم و سایر الکائیدهای موثر بوده در یافته‌های حیوانی اثرات آن به تایید رسیده که در مصارف انسانی، طب گیاهی و نیز طب الترناتیو مورد استفاده دارد.
پژوهشگر گیاهان دارویی در خراسان جنوبی گفت: کاهش فشار خون، افزایش جریان صفرا و تحریک ترشحات صفراوی، تنتور پوست ریشه گیاه اثر تب بر، پوست ریشه گیاه خاصیت آنتی بیوتیکی، مقوی معده، دم کرده پوست ریشه زرشک خاصیت ضد مسهلی، پوست ریشه مقوی و اشتها آور و ضربان قلب را تنظیم و به انقباض عضلات قلب کمک میکند.
پوست ریشه زرشک، برطرف کننده ورم طحال ناشی از مالاریا
پویان با اشاره به اینکه در رفع ورم طحال ناشی از بیماری مالاریا نیز جوشانده پوست ریشه گیاه اثر بخش است، گفت: محققان ایتالیایی معتقدند که مصرف این دارو در نسج طحال فشردگی ایجاد کرده که باعث رانده شدن میکروب مالاریا به سمت خون و از این رو سریعتر تحت تاثیر قرار گرفته و بهبودی سریع حاصل میشود.
وی یادآورشد: میوه زرشک از گذشته دور در بحث دارو و درمان مطرح و قدمت استفاده زرشک به درازای تاریخ زندگی اجتماعی انسان دارد.
پژوهشگر گیاهان دارویی در خراسان جنوبی اظهارکرد: میوه زرشک مقوی کبد، صفرا را برطرف، برای دفع انگلهای کبدی از میوه زرشک استفاده و برای درمان احتقاق کبد از آن بهره می‌گیرند.
پویان ادامه داد: زرشک مقوی معده و عطش را برطرف، برای زخم های گوارشی مفید و برای درمان یبوست استفاده، اشتها آور، برای رفع سوزش و انقباضات معده مفید و در جذب آهن به بدن کمک میکند.
وی تصریح کرد: همچنین میوه زرشک از خون ریزی مزمن جلوگیری میکند، خاصیت ادرار آور دارد، ترشحات مخاطی را کاهش، خون ریزی بواسیری را قطع، برای کاهش تری گلیسرید خون و برای گلو درد مفید، تب بر و برای رفع و جوش و دمل کاربرد دارد.
انتهای بهار و ابتدای تابستان فصل گل‌دهی درخت زرشک
محمدحسین بخشی، کارشناس کشاورزی در خراسان جنوبی نیز در گفت و گو با ایسنا گفت: زرشک درختچه‌ای تیغه‌ای دارد که به اراتفاع 1-5 متر می‌رسد.
وی با اشاره به اینکه انتهای بهار و ابتدای تابستان فصل گل‌دهی این درخت است، افزود: بهترین فصل کاشت زرشک پائیز است و در گودالی که به عمق 2 تا 3 وجب در عمق زمین کاشته میشود.
این کارشناس کشاورزی تصریح کرد: روش‌های کاشت روش بذریکاری، روش قلمه زنی و زوش پاجوش است.
بخشی ادامه داد: فصل برداشت زرشک فصل پائیز است و سال بارآوری از سال سوم محصول شروع میشود.
وی یادآورشد: گیاه زرشک سرمای بین 15 تا 20 درجه و تا دمای 35 درجه بالای صفر و حتی 40 درجه را تحمل میکند.
این کارشناس کشاورزی خاطر نشان کرد: بهترین راه تکثیر درخت زرشک استفاده از پاجوش‌ها است، به این ترتیب که از آذر ماه تا نیمه دوم اسفند، یعنی پس از برگریزان تا هنگام بیداری، درخت قابل استفاده برای جابجایی خواهد بود.
سیده طوبی موسوی، خبرنگار ایسنای خراسان جنوبی