شیر یکی از با ارزش ترین مواد غذایی است که تقریبا تمامی مواد لازم رشد و ادامه زندگی انسان را داراست . پروتئین شیر حاوی تمامی اسیدهای آمینه مورد نیاز بدن بوده و میزان مصرف سرانه لبنیات در هر کشور نشانه ای از سلامت افراد و پیشرفت اقتصادی و بهداشت آن جامعه است. شیر همچنین حاوی انواع ویتامین های محلول در آب و چربی و نیز کلسیم است و فرآورده های آن مفیدترین منبع کلسیم در بین مواد غذایی بشمار می رود.

باتوجه به اهمیت مصرف و فرآورده های آن در الگوی تغذیه ، این محصول همواره مورد توجه دولت ها در کشورهای مختلف از جمله ایران بوده است. لذا سیاست های مختلف حمایتی برای افزایش تولید و مصرف شیر و فرآورده های لبنی در این کشورها اتخاذ شده است. ابزارهای حمایتی متنوعی برای شیر و محصولات لبنی به دلیل اهمیت غذایی آن، توسط دولت ها به کار گرفته می شود، به طوری که مصرف کنندگان و تولید کنندگان این محصولات از مجموعه این حمایت ها در کشور های جهان برای حمایت از مصرف کنندگان ، به ویژه دانش آموزان مدارس ابتدایی اجرا می شود، نام برد. در بین کشورهای مختلف، اتحادیه اروپا، آمریکا و کانادا بیشترین میزان حمایت از تولید کننده و استفاده از ابزارهای حمایتی متنوع در این بخش را دارا هستند.

روسیه

قبل از فروپاشی شوروی و تعدیل سیاست های حمایتی از بخش کشاورزی میزان تولید شیر در روسیه بالغ بر 7/55 میلیون تن بوده است. بعد از فروپاشی و کاهش سطوح حمایت ها و آغاز بحران مالی روسیه در سال 1998 میزان تولید شیر به کمترین میزان یعنی به 2/32 میلیون تن در سال 2000 رسید. روند کاهش تولید استمرار و در سال 2006 روند کاهش متوقف شد.

-    از سال 2006 روند تولید شیر افزایش و در سال 2009 تولید شیر روسیه به 6/32 میلیون تن رسید در عین حال میزان تولید شیر نسبت به سال 1990 حدود 5/41 درصد کاهش داشته است.

-    طی سالهای (1990-1992) جمعیت دامی شیری از 5/20 میلیون به 9 میلیون کاهش یافت. بیانگر 1/56 درصد کاهش بوده است .

-    عوامل فوق موجب افزایش وابستگی و کاهش ضریب خود اتکایی از 94 درصد به 84 درصد شده است حجم واردات محصولات لبنی از 2/3 میلیون تن در سال 1992 به 2/6 میلیون درسال 2009 افزایش یافته است.

-    در سال 1990 مصرف سرانه شیر در روسیه 386 کیلوگرم بوده که با اعمال سیاستهای تعدیل و بعد از فروپاشی مصرف سرانه به 282 کیلوگرم در سال 2008 کاهش یافت که بیانگر 27 درصد کاهش است.

-    از سال 1999 روند حمایت از تولید آغاز شد این در حالی بود که هزینه تولید یک کیلوگرم شیر خشک در روسیه بین(110-100) روبل است در حالی که قیمت شیر خشک بلاروس 70 روبل می باشد یعنی هزینه تولید در روسیه 50 درصد بیشتر از بلاروس می باشد.

-    شرکت های بزرگ فرآوری شیر کار نصب تجهیزات شیردوشی و خنک کننده شیر در مزارع تولیدی و گاوداری ها را به شرط تحویل شیر به کارخانه موردنظر انجام می دادند علاوه برآن تجهیزات علوفه را برای مزارع تامین می کنند.

-    قیمت شیر تولید کننده از 1272 روبل برای هر تن شیر در سال 1998 به 10410 روبل در سال 2009 افزایش یافته است که حاکی از رشد 818 درصدی می باشد.

-    از مجموع هزینه پرداختی مصرف کننده برای شیر حدود 50 درصد سهم تولید کننده 30 درصد سهم صنایع و 20 درصد سهم عوامل بازار خواهدبود.

-        سود نهایی تولیدکنندگان همواره روند افزایشی داشته و به 25 درصد درسال 2007 رسیده است .

روسیه حمایت های وسیعی از تولید محصولات لبنی و صنایع فرآوری انجام می دهد از جمله :

·        پرداخت 4000 روبل یارانه به ازاء هر راس گاو

·        پرداخت هزینه اسپرم برای تلقیح مصنوعی 100 روبل برای هر دوز

·        پرداخت 12 روبل به ازاء خرید هر کیلودام جهت پرورش

·        پرداخت یارانه برای عملیات اصلاح نژاد برای هر راس 100 روبل

·        تامین 30 درصد اعتبارات خرید تجهیزات صنایع لبنی به صورت یارانه

·        تامین و پرداخت  100 درصد سود اعتبارات مزارع دامپروری به صورت یارانه

·        تعیین تعرفه برای واردات محصولات لبنی

ترکیه

سیاست های حمایتی ترکیه از زیر بخش دام عبارتند از:

-        پرداخت 300 لیر یارانه به ازاء تولید هر تن شیر خشک جایگزین واردات

-    پرداخت یک لیر یارانه به ازاء هر کیلو وزن دام کشتار مازاد بر 190 کیلوگرم وزن هر دام (این مبلغ تا 5/1 لیر قابل افزایش است)

-        پرداخت 60 لیر یارانه برای هر گوساله متولد شده با روش تلقیح مصنوعی برای اصلاح نژاد

-        پرداخت 20 لیر یارانه برای واکسن بروسلوز هر گوساله متولد شده

-    پرداخت یارانه تا سقف 35 درصد قیمت تلیسه داخلی و 25 درصد قیمت تلیسه وارداتی به منظور توسعه واحدهای تولیدی

-        تعیین حقوق گمرکی 150 درصدی برای واردات شیر

-        تعیین حقوق گمرکی 225 درصدی برای وادرات گوشت

-        محدود کردن واردات دام و لبنیات فقط از سه کشور اروگوئه ، استرالیا و نیوزیلند.

-        مذاکره با امریکا برای واردات 5 هزار راس بزسانن

-    علیرغم تلاش های صورت گرفته ترکیه به دلیل مسائل بهداشتی هنوز نتوانسته است صادرات لبنیات به اتحادیه اروپا داشته باشد در حالی که واردات لبنیات آن کشور به ایران باروند صعودی ادامه دارد.

ایالات متحده آمریکا

به طور خلاصه حمایت های کلی آمریکا در بخش لبنیات شامل موارد ذیل است:

برنامه حمایتی قیمت: این برنامه به منظور حمایت از تولیدکننده در برابر کاهش قیمت های بازار و حمایت از مصرف کننده در برابر نوسانات قیمت و تغییرات عرضه و تقاضای فصلی صورت می گیرد.

برنامه های بازاریابی شیر ایالتی و مرکزی : به هدف کمک به ایجاد شرایط بازاریابی، هیات های بازاریابی شیر تشکیل شده است.

برنامه های ترویجی و کنترل امراض - انواع پرداخت های مستقیم : این پرداخت ها با عناوین مختلف مانند پرداخت های جبرانی، برنامه قرارداد زیان درآمدی و ... انجام می شوند.

کنترل وارداتی و یارانه های صادراتی : حمایت از طریق ایجاد سهمیه های وارداتی جهت کاهش واردات و پرداخت سوبسیدهای صادراتی جهت افزایش صادرات انجام می شود.

کانادا

در کانادا عناصر اصلی سیاسی که بخش لبنیات را حمایت می کنند ، شامل موارد ذیل است:

ایجاد سیستم مدیریت عرضه لبنیات: با استفاده از این سیستم کشاورزان به صورت هماهنگ عمل می کنند، به طوری که میزان تولید برای یک دوره معین براساس تخمین هایی که از تقاضا برآورد می شود، تعیین می گردد و با تعیین سهمیه های مشخص تولید محدود می شود.

قیمت های حمایتی:کمیسیون لبنیات کانادا سالانه، قیمت های حمایتی برای محصولات لبنی وشیر را تعیین می کند.

بازاریابی شیر به صورت ملی: سهمیه های بازار به صورت استانی توسط هیات بازاریابی استانی تعیین می گردد و در نهایت کل سهمیه در سطح ملی توسط کمیته مدیریت عرضه شیر کانادا تعیین می شود.

پرداخت سوبسید به تولیدکنندگان شیر و محصولات لبنی : این برنامه به منظور حمایت از درآمد کشاورزان انجام می شود.

کنترل واردات از طریق ایجاد تعرفه و سهمیه های وارداتی در اتحادیه اروپا اجزای کلیدی سیاست های حمایتی از لبنیات، شامل موارد ذیل است:

-        سهمیه های تولید شیر: باکنترل عرضه شیر منطقه ای از طریق سهمیه تولید منطقه ای یارانه های تولیدی.

برنامه های حمایتی قیمتی داخلی و خریدهای داخلی و خریدهای داخلی:  تعیین قیمت های مداخله ای به عنوان قیمت کف برای بعضی از محصولات لبنی.

-        محدودیت های وارداتی از طریق ایجاد تعرفه.

-       یارانه های صادراتی برای مازاد لبنیات داخلی.

هند

عمده ترین تولید کنندگان شیر در آسیا، هندوستان وچین هستند. به طوری که هند بزرگترین تولید کننده شیر(انواع دام) در جهان است . مهمترین برنامه های دولت هند برای توسعه و افزایش تولید لبنیات شامل موارد ذیل است:

افزایش عرضه شیر، بهبود کیفیت شیر، توسعه تکنولوژی فرآوری و بسته بندی و توسعه بازاریابی صادراتی و داخلی ، حمایت از بخش لبنیات از طریق فعالیت های زیر ساختاری و امور زیر بنایی، تمرکز روی مراکز با مقیاس بزرگ و توسعه تجارت لبنیات .

براین مبنا با اصلاحاتی که در قوانین لبنیات ایجاد شده ورود بخش خصوصی به این صنعت و سرمایه گذاری در آن تسهیل شده است . همچنین برنامه هایی در ارتباط با خدمات حیوانات ، برنامه های توسعه غذایی و علوفه دام، تضمین کیفیت و افزایش برنامه های تحقیقاتی نیز ایجاد شده است.

چین

در چین پس از دهه 1980 ، دولت برنامه هایی برای افزایش تولید و مصرف محصولات لبنی به دلیل توجه به سلامتی مردم اجرا نموده است. در این زمینه طرح هایی برای بهبود ژنتیک گله ها به وسیله کشت جنین، طرح های ترویجی و برنامه هایی برای افزایش مصرف این محصولات مانند برنامه شیر مدرسه و ترویج مصرف مواد لبنی انجام شده است. شایان ذکر است چین یکی از بزرگترین واردکنندگان محصولات لبنی در آسیا است که سهم واردات آن نیز در سال های آینده افزایش خواهد یافت.

نیوزیلند

یکی از بزرگترین صادرکنندگان محصولات لبنی در جهان پس از اتحادیه اروپا، نیوزیلند است. بخش لبنیات بخشی کلیدی در اقتصاد این کشور است به طوری که حدود 20 درصد از درآمدهای صادراتی این کشور را شامل می‌شود. نیوزیلند تنها کشوری است که از سوبسیدهای صادراتی استفاده نمی‌کند و بازار داخلی آن نیز از حمایت برخوردار نیست. دولت هیچ گونه مداخله‌ای در بازار این محصولات ندارد و به طور کلی هیچ گونه حمایت سرمایه ای از این بخش توسط دولت انجام نمی شود.

استرالیا

در استرالیا روند افزایش تولید شیر نسبت به مصرف داخلی این کشور بیشتر بوده به طوری که در حال حاضر بیشتر از نصف تولید شیر داخلی خود را صادر می‌کند و با حدود 17 درصد از کل محصولات جهان، رتبه سوم صادرات محصولات لبنی را داراست. در طول چند دهه گذشته، تغییرات زیادی در سیاست‌های صنعت لبنیات این کشور ایجاد شده و به طور کلی برنامه های دولت برپایه حمایت از درآمد تولید کنندگان و حمایت از صنعت داخلی در بازارهای بین المللی بوده است. البته سطح حمایت ها در این کشور کاهش یافته و در برنامه های جدید، پرداخت هایی برای کشاورزان در نظر گرفته شده است.

ایران

همان طور که عنوان شد کشورهای مختلف از سیاست های متنوع حمایتی در بخش تولید و مصرف محصولات لبنی باتوجه به اهداف خود استفاده می کنند. در ایران نیز حمایت از تولید کنندگان و مصرف کنندگان ، شیر و محصولات لبنی همواره مورد توجه بوده به طوری که برنامه های حمایت از مصرف کنننده ، مانند توزیع شیر رایگان در مدارس ، توزیع شیر یارانه ای در شهرهای بزرگ و بخشودگی مالیاتی برای واردات پودر شیر و حمایت از تولید کننده مانند تعیین قیمت شیر خام، پرداخت جوایز به ازای تحویل شیر به صنایع،کاهش هزینه های تولید، ثبات قیمت شیر و بیمه دام ها اتخاذ شده است.

البته باتوجه به میزان اهمیت محصولات لبنی در الگوی غذایی خانوار ، افزایش حمایت از این بخش ضروری به نظر می رسد ، از طرفی تنوع در سیاست های حمایتی تولید کننده و مصرف کننده می تواند باعث افزایش تولید و صرف سرانه و تقسیم بهینه یارانه اختصاص داده شده به این بخش شود. لذا همانطور که در سایر بخش های کشورهای عمده تولید کننده و مصرف کننده . به ویژه کشورهای توسعه یافته مشاهده می شود، افزایش سطح حمایت ها و استفاده از ابزارهای حمایتی متنوع می تواند در راستای رسیدن به اهداف مورد نظر مفید باشد به طوری که مجموعه این سیاستها باعث افزایش تولید و رسیدن مصرف سرانه به سطح160 کیلوگرم در سال

می شود، که از سوی مجامع بهداشتی و تغذیه ای توصیه شده است.

سیاست های حمایتی فرآورده های لبنی (جهان و ایران)

ناشر: موسسه پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی، مدیریت امور پردازش و تنظیم یافته های تحقیقاتی

معرفی کوتاه کتاب: در این کتاب وضعیت تولید، مصرف، مصرف سرانه، واردات و صادرات شیر و فرآورده‌های آن در کشور ارزیابی شده است هم‌چنین سیاست‌های حمایتی و قوانین مختلف موجود در بخش‌های تولید، مصرف، بازار (عرضه و تقاضا) و تجارت این محصولات درکشورهای مختلف جهان (به ویژه کشورهای عمده‌ی تولید کننده و صادر کننده از جمله امریکا، کانادا، اتحادیه اروپا، هندوستان، چین، آرژانتین، نیوزلند، استرالیا و ایران) بررسی شده و طی آن وضعیت تولید، صنایع فرآوری و مصرف شیر و فرآورده‌های آن در ایران و مشکلات مربوط تشریح شده و پیشنهادهایی برای رفع آن‌ها عرضه شده است.