برگزاری جشن خودکفایی گندم پس از 10 سال، عملکرد مثبت دیگری در کارنامه دولت تدبیر و امید ارزیابی می شود. این مراسم که آذر ماه سال 1395 با حضور رییس جمهوری برگزار شد، بار دیگر ایران را به خودکفایی در تولید گندم رساند.
پیش از آن نیز در سال پایانی دولت اصلاحات، ایران به خودکفایی در تولید گندم رسید اما این موفقیت دوام و پایداری نیافت. بر اساس آمارها در دولت های بعدی سالانه یک میلیون تن از تولید این محصول استراتژیک کاسته شد و واردات در این بخش فزونی یافت. در سال 1392 میزان واردات گندم هفت میلیون تن اعلام شد.
سیاست های به موقع دولت یازدهم در حوزه کشاورزی سالانه به تولید و خرید تضمینی گندم افزود و در نتیجه ایران را به خودکفایی رساند. این موفقیت اما، به مذاق برخی کارشناسان و فعالان محیط زیست خوش نیامد چرا که این گروه از معترضان بر این باورند، وضعیت بحرانی منابع آبی و شدت بالای فرسایش خاک در ایران با خودکفایی در تولید گندم در تعارض است.
«خدیجه رضوی» مدیر موسسه توسعه پایدار و محیط زیست، فعال و پژوهشگر این حوزه از موافقان توسعه کشاورزی سنتی در ایران است. وی در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا بازیابی نظام کشاورزی سنتی و مدیریت منابع آبی در کشور را مناسب ترین راهکار توسعه تولید محصولاتی چون گندم و جو دانست.
** مخالفان چه می گویند؟
براساس آماها، بخش کشاورزی بیش از 93 درصد از منابع آبی ایران را مصرف می کند. مخالفان توسعه کشاورزی و تولید محصولات راهبردی در کشور با استناد به این آمار و همچنین بازدهی پایین کشاورزی سنتی، محدودسازی کشاورزی و به روزرسانی شیوه کشت در این حوزه را خواستار هستند.
طبق برخی گزارش ها ، میانگین مصرف جهانی آب در بخش کشاورزی 70 درصد است که چندان فاصله ای با میزان مصرف اب در ایران ندارد این نکته نیز نباید نادیده گرفت که ارزش افزوده ناشی از تولید در جهان با ایران فاصله بسیاری دارد /
برگزاری جشن خودکفایی گندم در دولت یازدهم باعث شکل گیری فضای منفی رسانه ای علیه فعالیت های دولت در این حوزه شد. مهم ترین بهانه این مخالفان را می توان در کمبود منابع آبی و فرسایش خاکی کشور عنوان کرد . گروه دیگری برای مخالفت با خودکفایی در تولید گندم به آمارها و ارقام متوسل شده و از واردات بالای گندم سخن گفتند.
به باور این عده، تنها راه رسیدن به خودکفایی در گندم حذف سطح کشت سایر محصولات به نفع گندم است و در این صورت باید در سایر محصولات اساسی واردکننده باشیم. بنابراین خودکفایی در گندم را نیز رؤیایی و غیرممکن می دانند.
در این میان، برخی فعالان محیط زیست در ماه های اخیر بر این مساله که به دلیل محدودیت منابع آبی ایران و فرسایش شدید خاک نباید کشاورزی را ترویج داد، اصرار ورزیده اند. آنان عنوان کردند که خودکفایی در محصولات کشاورزی به ضرر ما و نسل های آینده خواهد بود چرا که تولید گندم در سطح گسترده همه منابع آبی را نابود خواهد کرد.
قرار گرفتن فلات ایران روی کمربند خشکی و پیش بینی ها از تغییر اقلیم ایران طی دهه های آینده، نگرانی این دسته از منتقدانِ شیوه کشاورزی در ایران را افزون ساخته است.از نگاه آنان، تولید محصولات کشاورزی، باغی و دامی اگرچه از نیازهای اصلی کشور است اما اصرار بر خودکفایی به دلیل مصرف آب زیاد باعث نگرانی ها شده است.
شمار دیگری از مخالفان نیز به بهانه زیر سوال بردن دستاوردهای دولت، خودکفایی در تولید گندم را غیرواقعی می شمارند.
چندی پیش ، «مهرداد لاهوتی» نماینده لنگرود در مجلس خودکفایی گندم را زیر سوال برد. وی معتقد است که صاحبان منافع با نفوذ در دستگاه های دولتی گندم را وارد کردند و به قیمت پایین فروخته اند.
با توجه به پایان عمر دولت یازدهم، برخی مخالفان نیز به بهانه بازخوانی کارنامه اقتصادی دولت مدعی شدند که خودکفایی در گندم «دروغ» بوده و آمار گمرک نشان از واردات بیش از یک میلیون تن گندم در 9 ماهه اول سال 95 حکایت دارد.
** دفاعیه موافقان؛ منابع آبی و خاکی ایران برای کشاورزی کافی است
موافقان توسعه کشاورزی و خودکفایی در تولید محصولات راهبردی در بیان دلایل خود بر کفایت منابع آبی و خاکی کشور برای تولید محصولات راهبردی تاکید می کنند.
خدیجه رضوی در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا به دفاع از صرف منابع آبی ایران برای کشت گندم و جو پرداخت و گفت: منابع آبی ایران باید صرف کشاورزی شود نه ساخت و سازهای بی رویه در شهرهای بزرگ مانند تهران. تفکر نادرست هدررفت آب در بخش کشاورزی ناشی از فضاسازی رسانه ای و عده ای مخالفان است.
«باید توجه داشت که آّب مصرفی در زمین های کشاورزی دوباره وارد خاک شده و پس از عبور از خاک و تصفیه وارد چاه های زیرزمینی خواهد شد. نکته این جاست که اگر مدیریت صحیح منابع آبی در کشور صورت گیرد، نه آب کم داریم، نه درخت و نه زمین کشاورزی .
وی افزود: حجم آب مصرفی کشاورزان خرده پا بسیار اندک است. این در حالی است که 70 درصد از بذر ما را کشاورزان خرده پا تامین می کنند. کشاورزی صنعتی با حفر چاه های عمیق و نهاده های شیمیایی ممکن است به منابع آبی آسیب بزند اما کشاورزان سنتی رفتارهای آسیب زای کمتری به زیست و منابع آبی وارد خواهد ساخت.
«روستاییان و کشاورزان سنتی ایران در حال از دست دادن زمین های کشاورزی خود بر اثر مدیریت نادرست منابع آبی و سدسازی ها هستند.»
رضوی معتقداست : باید الگوبرداری غربی از الگوی کشاورزی ایران حذف شود زیرا ایران از دیرباز دارای تکنولوژی در بخش کشاورزی بوده است. ایرانیان در ساخت قنات های بزرگ مانند قنات گناباد تبحر داشته اند در حالی که امروزه مدیریت لایروبی یک قنات با مشکل روبه رو است.
وی با بیان اینکه الگوبرداری از شیوه کشاورزی سنتی در ایران به همراه بهره گیری از فناوری های نوین مناسب ترین راهکار توسعه کشاورزی است ، افزود: تخریب سدها و بازیابی محیط زیست و شیوه کشاورزی آسیب دیده در مناطقی که سد در آن ها ساخته شده است را باید به طور جدی مد نظر قرار داد.
به باور موافقان، کشور ما نه تنها ظرفیت لازم برای خودکفایی در گندم، بلکه توان کافی برای خودکفایی در سایرمحصولات اساسی را نیز دارد. حامیان توسعه کشاورزی در ایران خواهان بازیابی نظام سنتی کشت و برداشت هستند.
هرچند که برخی کارشناسان معتقدند خاک غنی و حاصلخیز ایران، تنوع آب و هوایی، وسعت زمین های قابل کشت و وجود دوره های بارشی سالانه به عنوان اصلی ترین مولفه های کشاورزی بسترهای لازم برای توسعه کشاورزی را فراهم ساخته است.
در عین حال که بهره وری از شیوه های گوناگون کشت، بازیابی نظام کشاورزی سنتی، مدیریت منابع عظیم آبی، تولید محصولات کشاورزی با توسعه کشت دیم، دگرگونی سرنوشت سازی در عرصه خودکفایی و امنیت غذایی ایجاد خواهد کرد اما سرعت حرکت ایران به سمت خشکی در سال های آینده ، واقعیتی نگران کننده است که به نظر می رسد با مدیریت درست منابع آبی و برنامه ریزی های میان مدت و بلند مدت در بخش کشاورزی باید حفظ منابع آبی و تداوم کشاورزی را توامان در نظر گرفت .