سود و زیان سیلاب برای کشاورزی

براساس نتایج به دست آمده محققان همین که بارندگیها از متوسط سالانه در کشور بیشتر می شود با سیلابها مواجه می شویم و همین که بارندگیها از میانگین کمتر می شود خشکسالی کشور را تهدید می کند.
به باور کارشناسان، ناکافی بودن زیرساختها در برابر تغییرات اقلیمی، بضاعت اندک دست اندرکاران در مهار آبهای سطحی، عدم پیش بینیهای دقیق میزان بارشها، خاک برهنه در بالادست رودخانه ها و مراتع، خشکی خاک و نبود پوشش گیاهی مناسب، لایروبی نامناسب رودخانه ها و سدها، تغییر کاربری اراضی بستر رودخانه ها، ضعف فعالیتهای آبخیزداری و آبخوانداری در بالادست رودخانه ها دلایلی است که سیلابها را برای بخش کشاورزی به یک مساله تهدیدآمیز تبدیل می کند.
امسال نیز در پی چند سال خشکسالی پهنه وسیعی از کشور دستخوش بارانهای سیل آسا و جاری شدن سیلابها شد که خساراتی را به بخش کشاورزی وارد کرد اما تاثیر سیلاب بر کشاورزی از دو جنبه قابل بررسی است.
نخست جنبه مثبت بارش ها که سیراب شدن خاک پس از چند سال خشکسالی را در پی داشت، دوم جنبه منفی بارش ها که باعث سرریز شدن سدها و فقدان ذخیره سازی مناسب آن و همچنین انباشت گل و لای در اراضی کشاورزی شد.
از دیدگاه کارشناسان بخش کشاورزی و فعالان آن، طی دهه گذشته سالانه به طور میانگین 60 سیلاب در کشور رخ داده است لذا فزایندگی سیلابهایی که به دفعات طی سالهای گذشته کشور را تحت تاثیر قرار داده اند دیگر نبایـد پیشامدی ناگهانی به شمار آید.
آنان بر این باورند که باید با در نظر گرفتن کاهش سطح آبهای زیرزمینی کشور، مدیریت سیلابها به گونه‎ ای باشد که افزون بر آمادگی همیشگی دست اندرکاران و مردم با این رخداد طبیعی، بستر لازم برای مدیریت و استفاده بهینه از سیلابها فراهم شود.
آمارهای متنوعی مبنی بر ایراد خسارت ناشی از سیلابها به بخش کشاورزی یا تاثیر مثبت سیلابها در سرریز شدن سدها از استانهای مختلف کشور ارائه شده است اما در خراسان رضوی بارشهای بیش از 220 میلی متری فروردین ماه 1398 باعث خسارت شش هزار میلیارد ریالی به بخش کشاورزی از یک سو و سرریز شدن سدها و جمع آوری بیش از 600 میلیون مترمکعب آب در پشت سدهای استان از سوی دیگر شده است.
* آبیاری اراضی کشاورزی در نتیجه بارشهای باران
یک فعال حوزه کشاورزی و نایب رئیس شورای ملی زعفران هم در این باره گفت: بارشهای امسال برای بخش کشاورزی استان کاملا ثمربخش بود و خسارت چندانی به این حوزه وارد نکرد.
غلامرضا میری افزود: به طور معمول اراضی زعفران به عنوان یکی از محصولات مهم کشاورزی خراسان رضوی از اسفند تا اردیبهشت ماه هر سال نیاز به آب فراوان داشت اما به دلیل خشکسالی، تامین آب زعفران برای کشاورزان گران تمام می شد.
وی اضافه کرد: طی چند سال گذشته کشاورزان خراسان رضوی به دلیل خشکسالی نتوانستند اراضی زعفران خود را به حد کافی از آب سیراب کنند و گاه برای تامین هر یک ساعت آبیاری اراضی زعفران بین چهار تا شش میلیون ریال هزینه پرداخت می کردند.
نایب رئیس شورای ملی زعفران گفت: امسال بارشهای خوب در خراسان رضوی اراضی زعفران را سیراب کرد و دیگر لازم نبود کشاورزان برای تامین آب اراضی، هزینه اضافی بپردازند لذا پیش بینی می شود با توجه به بارندگی خوب در بهار امسال، تولید زعفران در سال زراعی کنونی بین 25 تا 30 درصد افزایش یابد.
رئیس اتحادیه صنف فروشندگان زعفران مشهد گفت: در مجموع بارشهای باران و آبی که در نتیجه آن به زمین نفوذ می کند باعث تغذیه سفره های زیرزمینی می شود اما گاه به سبب خشکسالیهای چند دهه گذشته شاید نفوذ آب در زمین به حد رضایت نباشد.
میری افزود: در برخی نقاط که بارش باران منجر به سیل شده است سیلابها خاک را با خود همراه کرده اند لذا دیگر اراضی متاثر از سیل کیفیت لازم را برای کشت محصول ندارند.
وی ادامه داد: در شرایط کنونی به نظر می رسد که باید کشاورزان کشت محصولات آب بر مانند خربزه و هندوانه را کاهش دهند و فقط در حد تامین نیاز کشور آنها را کشت کنند.
* بارندگیها و شرایط بهتر برای کشاورزی
رئیس کمیسیون کشاورزی و آب اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی نیز در این باره گفت: بارش شدید باران طی فروردین ماه امسال با وجود جاری شدن سیل شرایط بهتری را برای تولید محصولات کشاورزی، مراتع و کشت دیم این استان به وجود آورد.
علی شریعتی مقدم افزود: هرچند جاری شدن سیلابها در شهرستانها مشکلاتی را برای بخش کشاورزی به وجود آورد و موجب از بین رفتن بخشی از مزارع زعفران شد اما در مجموع، آسیب سیلابها در این استان نسبت به استانهای دیگر کمتر بود.
وی ادامه داد: ریشه عمده خسارتهای ناشی از بارش باران و جاری شدن سیل در بخش کشاورزی، فقدان زیرساختها و آماده سازیهای لازم در این زمینه است و در صورتی که زیرساختها کافی بود و پیش بینیهای لازم انجام گرفته بود تغییرات آب و هوایی خسارت زیادی برای بخش کشاورزی به وجود نمی آورد.
رئیس کمیسیون کشاورزی و آب اتاق بازرگانی خراسان رضوی گفت: از هم اکنون باید برای خطراتی که ممکن است در نتیجه تغییرات اقلیمی برای بخش کشاورزی به وجود آید برنامه ریزی کرد و خسارات ناشی از آن را به حداقل رساند.
شریعتی مقدم افزود: لازم است که سرمایه گذاری بیشتری در بخش آبخیزداری و آبخوان داری کشور انجام گیرد تا بتوان خسارات ناشی از باران را کاهش داد.
وی ادامه داد: اگرچه بارش باران فروردین ماه به تغذیه سفره های آب زیرزمینی کمک کرد اما به علت اضافه برداشتی که سالانه به میزان یک میلیارد مترمکعب از منابع آبهای زیرزمینی خراسان رضوی می شود باید تدبیر ویژه ای برای مصرف آب در بخش کشاورزی اندیشید.
عضو اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی گفت: به نظر می رسد باید همزمان با تغییرات اقلیمی، تغییر و تحول شیوه های اقتصادی به ویژه در خصوص سرمایه گذاری بخش کشاورزی، مصرف کمتر آب و بهره وری بیشتر از کشت را دنبال کرد.
شریعتی مقدم افزود: شیوه کشاورزی باید از کشت دیم و محصولات آب بر به سمت کشت محصولات گلخانه ای تغییر یابد و کشت گلخانه ای که بتواند بهره وری اقتصادی بیشتری داشته باشد در کنار آمایش سرزمینی مناسب و اصلاح الگوی کشت، راهگشای توسعه اقتصادی در حوزه کشاورزی خواهد بود.
* اثربخشی بارانهای اخیر برای بخش کشاورزی زیاد نبود
عضو شورای مرکزی خانه کشاورز اما معتقد است: بارشهای یک ماه اخیر هر چند مزارع کشاورزی در نقاط مختلف کشور مانند خراسان رضوی را سیراب کرد و کشت از نوع دیم رونق گرفت اما در مجموع در کل کشور ثمربخشی زیادی برای بخش کشاورزی نداشت.
غلامحسین هادی زاده رئیسی افزود: از ابتدای امسال تاکنون 94 میلیارد مترمکعب باران در کشور باریده است اما به دلیل ضعف مدیریت و زیرساختها، این بارشها ذخیره سازی نشد و بهره برداری حداکثری از آنها صورت نگرفت.
وی ادامه داد: پیش از این باید دریچه سدها باز می شد تا رسوبات از آن خارج شود و آب باران بیشتری در پشت سد ذخیره گردد به عنوان مثال امسال 32 میلیون مترمکعب آب باران وارد سد دز شد اما از آن طرف آب زیادی از این سد خارج گردید.
عضو شورای عالی راهبردی آب ایران گفت: در صورتی که پیش بینیهای لازم برای ذخیره سازی بارشهای باران انجام و دریچه ها برای خروج آب از سد باز شده بود هم اینک بیشتر آب باران در پشت سد ذخیره سازی شده بود و خسارت کمتری به شهرها و روستاهایی که در مسیر سیلاب قرار داشتند وارد می شد.
هادی زاده افزود: در صورتی که پروژه های آبخیزداری و آبخوانداری در بالادست سدها به درستی انجام می شد و اجرای آنها را جزء جدایی ناپذیر ساخت سد می دانستند دیگر رسوب زیادی در سدها به وجود نمی آمد.
وی ادامه داد: هم اینک در نتیجه بارش باران، دو سوم آبی که از سدها سرریز می شود گل و لای است و این موضوع برای سد بزرگی مانند کرخه یک فاجعه به شمار می رود.
هادیزاده رئیسی بیان کرد: پخش سیلاب هایی که در نتیجه باران بوجود آمده بود، به درستی انجام نگرفت زیرا مسیر پخش سیلاب ها از نظر ژئوفیزیک مشخص نبود.
عضو شورای عالی راهبردی آب ایران گفت: مدیران دستگاههای اجرایی مرتبط با محیط زیست، آب و کشاورزی هم عملکرد منسجمی در مدیریت بحران ناشی از سیل امسال نداشتند و نتوانستند به خوبی سیلابها را برای تامین آب بخش کشاورزی مدیریت کنند.
هادی زاده افزود: در مواقع بحران، نیاز است که یک مدیر واحد، دستگاههای اجرایی مرتبط با حوزه را به صورت هماهنگ مدیریت کند و در این حادثه نیز سازمان مدیریت بحران در وارد عمل شد اما برای مدیریت بحران لازم است از قبل تمهیدات لازم برای به حداقل رساندن خسارات اندیشیده شود.
وی ادامه داد: هم اینک به علت عدم مدیریت درست برای پیشگیری از بحران و همچنین فقدان استفاده درست از مراتع و جنگلها، پوشش گیاهی در بالادست رودخانه ها از بین رفته است و به محض بارش باران و جاری شدن سیلاب، گل و لای، خاک و خاشاک مزارع را می بلعد و مانع کشت می شود.
عضو شورای مرکزی خانه کشاورز گفت: از آنجا که آب باران طی یک ماه اخیر به لایه های زیرین زمین نفوذ نکرده است به هیچ وجه برای بخش کشاورزی سودمند نخواهد بود و اساسا روان آب هیچ گاه به سطح زمین نفوذ نمی کند در حالی که اگر سطح پوشش گیاهی اراضی و مراتع مناسب بود آب ناشی از باران می توانست خشکسالیهای گذشته را برای بخش کشاورزی جبران کند.
هادی زاده افزود: با این حال بارشهای اخیر برای بخش کشاورزی بی ثمر نیز نبوده است و می توان گفت حدود نیم متر سطح آب در سفره های زیرزمینی را افزایش داده اما در مقابل سطح قابل توجهی که طی سالهای گذشته کاهش یافته ناچیز است.
وی ادامه داد: گل و لایی که در نتیجه سیل، مزارع را در برگرفته، اراضی را غیر قابل کشت می کند زیرا برای تولید پنج سانتی متر خاک زراعی 70 سال زمان نیاز است اما با آمدن گل و لای، بستر تولیدات گیاهی پوشیده می شود.
* تدبیر کشاورزی در شرایط کنونی
عضو شورای مرکزی خانه کشاورز گفت: هم اینک باید باغات را از مضرات سرمایی که به کشور هجوم آورده محافظت کرد و چون سیل، مزارع گندم و جو در مناطق سیل زده را دچار آسیب کرده است باید نسبت به افزایش کشت این دو محصول در مناطق سردسیر کشور به شکل سریع اقدام کرد.
هادی زاده افزود: باید هر چه سریعتر خلا کشت محصولاتی که در نتیجه سیل دچار بحران شده است را برطرف کرد تا در سال جاری به واردات محصولات کشاورزی نیاز نباشد.
عضو شورای مرکزی خانه کشاورز ایران گفت: بارندگیهای خوب طی یک ماه اخیر سطح آبهای چاهها را تا حدی بالا آورده است اما با گرم شدن هوا نیاز آبی گیاهان افزایش می یابد و چندان نمی توان به آب چاهها امید داشت.
هادی زاده افزود: بارندگیهای یک ماه اخیر اراضی گندم و جو و برخی محصولات دیگر کشاورزی را سیراب کرده است لذا باید در حفظ این مختصر آب و اراضی کشاورزی باقیمانده همت کرد.
وی اضافه کرد: در این شرایط بهتر است حجم کشت محصولات آب بر مانند خربزه، هندوانه، گوجه فرنگی و چغندرقند در کل کشور کاهش یابد و به جای آن محصولات کم آب بر که ارزآوری بیشتری برای حوزه کشاورزی دارند کشت شود.
او ادامه داد: بهتر است کشت محصولات آب بر به صورت نشایی انجام شود به این معنا که در ابتدا نشای آنها در گلخانه کاشته شود و بعد کشت آنها در سطح اراضی ادامه یابد که این کار باعث کاهش حداقل 25 درصدی مصرف آب می شود.