وزیر نیرو که مسوولیت کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی و تجاری ایران و فدراسیون روسیه را برعهده دارد در این رابطه گفته است: «در گفت‌وگو با رئیس مجلس شورای اسلامی قول مساعد داده شده تا این لایحه در چند روز آینده در صحن مجلس ارائه و پیش از برگزاری پانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی و تجاری ایران و روسیه به تصویب برسد. امیدواریم با تلاش بخش خصوصی بتوانیم این موافقت‌نامه را هر چه سریع‌تر عملیاتی کنیم تا از فرصت پیش آمده برای حضور در بازار کشورهای هدف به خوبی استفاده شود.» یکی از بخش‌های مورد توجه درخصوص مراودات اقتصادی با اتحادیه اوراسیا، تجارت صنایع غذایی است. روسیه مهم‌ترین کشور حاضر در این اتحادیه است که نه‌تنها بازار بزرگی برای صادرات محسوب می‌شود، بلکه کارشناسان معتقدند، می‌توان برای این بازار به‌صورت بلندمدت برنامه‌ریزی کرد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد روسیه واردکننده بسیاری از محصولات غذایی اعم از میوه و صیفی‌جات و لبنیات است. اما ایران تاکنون نتوانسته سهم خود را از این بازار کسب کند. حتی در بازارهایی مانند ارمنستان هم آن طور که باید موفقیتی حاصل نشده است. در این گزارش به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های روابط تجاری با اتحادیه اوراسیا پرداخته شده است.
بازارسازی در اوراسیا
آیا تشکیل موقت این منطقه آزاد بین ایران و اتحادیه اوراسیا و کشورهای عضو می‌تواند در تجارت صنایع غذایی نیز تاثیرگذار باشد؟ در مجمع اقتصادی اوراسیا کشورهای بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان عضویت دارند. آمارهای تجارت خارجی نشان می‌دهد ایران نتوانسته است در بازارهای عضو این اتحادیه چندان تاثیرگذار و موفق باشد. به‌عنوان مثال بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در این اتحادیه، روسیه است. این کشور در فروردین امسال سهم کمتر از یک درصدی از ارزش صادرات کشور را در اختیار داشته است. البته این آمار مربوط به کل صادرات بوده و تفکیک صنایع غذایی در آن لحاظ نشده است. آنچه در سال‌های اخیر در رابطه تجاری ایران و روسیه گذشته، نشان می‌دهد اگرچه درهای روسیه به روی کالاهای ایرانی در مقاطع مختلف گشوده شد، اما ایران نتوانست آن طور که باید از موقعیت‌ها استفاده کند. این در حالی است که کارشناسان اعتقاد دارند بازار روسیه برای صنایع غذایی ایران، می‌تواند به بازاری مهم بدل شود. عدم توفیق ایرانی‌ها در بازار روس نیز به موارد زیادی برمی‌گردد که شاید بتوان مهم‌ترین آن را بسته‌بندی صنایع غذایی عنوان کرد. البته فعالان اقتصادی در بازار سایر کشورهای عضو اوراسیا نیز نتوانسته‌اند نقش موثری ایفا کنند. از این رو می‌توان گفت عمده بازارهای اوراسیا در حال حاضر در تصاحب سایر کشورهاست. به‌عنوان مثال ترکیه، کشور مستقر در بازارهای اوراسیا به خصوص روسیه است و ایران برای به دست آوردن این بازار، باید رقابت با ترکیه را بپذیرد.
مشکلات صادرات به اتحادیه اوراسیا
کارشناسان بر این باورند که حضور در بازارهای اوراسیا می‌تواند برای ایران فرصت طلایی باشد. در صورت عضویت ایران در این اتحادیه، باید فهرستی از کالاها به منظور کاهش تعرفه‌های واردات از سوی ایران و کشورهای عضو اتحادیه اعلام شود. اما موضوعی که در این میان حائز اهمیت است، نوع عملکرد ایران در این خصوص است. آیا در شرایطی که هر روز بخشنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی، تجار را غافلگیر می‌کند و موضوع ارزبری کالاها به یک چالش اساسی بدل شده، می‌توان امیدوار بود که کاهش تعرفه‌های واردات به ایران محقق شود؟ لیست ممنوعه‌های تجاری دائما در حال تغییر است و این نیز سیگنال تجارت ناپایدار با ایران را برای طرف‌های تجاری مخابره می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد چنانچه عضویت ایران در این اتحادیه پذیرفته شود، واردات اقلامی همچون غلات، گندم، ذرت، دانه‌های روغنی و جو در لیست کاهش تعرفه‌ها قرار می‌گیرند. اما باید توجه داشت که در حال حاضر محدودیت‌های زیادی برای واردات گندم به کشور وجود دارد. اگرچه پیش از این، ایران یکی از واردکنندگان گندم از روسیه بود، اما در چندسال اخیر، با خودکفایی در تولید گندم، محدودیت‌هایی را برای این محصول قائل شده‌اند. از سوی دیگر ذرت و جو نیز در صورت واردات تفاوت قیمت بالایی با قیمت‌های داخلی خواهند داشت. بنابراین یکی از مشکلات مراودات تجاری با اوراسیا به تعرفه‌ها برمی‌گردد.
از سوی دیگر فعالان اقتصادی بر این باورند که اغلب کالاهایی که صادر می‌شوند، با هدف صادرات تولید نشده‌اند. بلکه مازاد تولید این کالاها در بازار داخل، به خارجی‌ها فروخته می‌شود. کاوه زرگران، دبیر انجمن صنایع غذایی در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «تاکنون زیرساخت‌های لازم برای حضور پررنگ در بازارهای عضو اتحادیه اوراسیا فراهم نبوده است. ما بهترین زمان‌ها را برای تصاحب بازار کشوری مانند روسیه از دست دادیم و نتوانستیم از تنش‌های سیاسی روسیه با اتحادیه اروپا و ترکیه استفاده کنیم. حتی تجار روسی برای خرید کالا به ایران می‌آمدند اما نمی‌توانستند اقلام مورد نیاز خود را تهیه کنند. دلیل آن هم به نبود زیرساخت‌ها برمی‌گردد. ما در ایران کالاهای صادراتی تولید نمی‌کنیم. به همین دلیل در مواردی همچون بسته‌بندی و ارسال مشکل داریم. در واقع ما می‌خواهیم مازاد تولید داخل را به خارج از کشور صادر کنیم و همین امر ما را با مشکل مواجه می‌کند.»
زرگران می‌افزاید: «در حال حاضر تمرکز صادرات ایران به خصوص در حوزه صنایع غذایی روی بازار عراق است؛ اما باید توجه داشت که بازار عراق بازار پایداری نیست. عراقی‌ها با گذشت زمان، زیرساخت‌ها را فراهم و نیازهایشان را در داخل کشورشان برطرف می‌کنند. شاهد این امر نیز محدودیت‌هایی است که گاه و بیگاه از سوی عراق برای صادرات برخی کالاها و به ویژه مواد غذایی وضع می‌شود. حتی به نظر می‌رسد عراق می‌تواند رقیب آینده ما در بازارها باشد. اما روسیه و کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا می‌توانند مشتریان مطمئن تری در حوزه صنایع غذایی باشند. آنها در برخی کالاها مانند لبنیات و صیفی‌جات خوداتکایی ندارند. کالایی که در بوشهر و بم تولید می‌شود در روسیه امکان تولید ندارد. به همین دلیل می‌توانیم در مورد بازار روسیه به‌صورت بلند مدت فکر کنیم. حتی از نظر جمعیت و میزان مصرف نیز بازار روسیه و عراق قابل مقایسه نیست.» او عنوان می‌کند: «کشورهایی مانند قزاقستان می‌توانند مبدا واردات بسیاری از کالاهای مورد نیاز ما باشند. آنها تامین‌کننده غلات، روغن خام، جو و گندم هستند. در مقابل صادرات ما نیز می‌تواند به سمت میوه، صیفی جات و صنایع تبدیلی مانند رب گوجه فرنگی پیش برود.»
دست‌انداز دیگری که بر سر راه توسعه روابط با اتحادیه اوراسیا وجود دارد، نبود رابطه بانکی مناسب با کشورهای عضو است. هرویک یارجانیان، رئیس اتاق بازرگانی ایران و ارمنستان در این خصوص به «دنیای اقتصاد»، می‌گوید: عمده کارخانه‌های مستقر در این اتحادیه، فرسوده هستند. بسیاری از کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، تکنولوژی لازم را ندارند یا با ظرفیت بسیار کم کار می‌کنند. این در حالی است که پس از انقلاب، کارخانه‌های مواد غذایی ایران، از تکنولوژی‌های روز بهره‌مند شده‌اند و این امکان وجود دارد که در این بازارها حرفی برای گفتن داشته باشند. اما مشکلاتی درخصوص توسعه رابطه با اتحادیه اوراسیا وجود داشته که هنوز نتوانسته ایم از تمام ظرفیت خود در این بازار، استفاده کنیم. شاید بتوان عمده دلیل آن را عدم توفیق در ارتباط بانکی با این کشورها دانست. همین امر مانعی بزرگ بر سر راه توسعه روابط است. حال آنکه نمی‌توان کتمان کرد که محصولات ایرانی در این بازارها خواهان زیادی دارد. به‌عنوان مثال در ارمنستان، از لبنیات ایرانی استقبال زیادی می‌شود.
علاوه بر چالش‌های بیان شده، وضعیت نامناسب ترانزیت کالاهای ایرانی به اتحادیه اوراسیا را نیز باید به‌عنوان چالشی دیگر در امر توسعه تجارت با این اتحادیه مورد توجه قرار داد. فعالان اقتصادی بر این باورند که مسیر‌های ترانزیتی، استاندارد نیستند. اما شنیده‌ها حاکی از آن است که حل این مشکل در دستور کار قرار گرفته است. به هر حال آنچه درخصوص ایران و اتحادیه اوراسیا باید مورد توجه قرار گیرد، این است که عضویت در هر پیمان منطقه‌ای می‌تواند مسیر را برای توسعه تجارت کشور باز کند. در غیر این‌صورت، مسلما رقابت برای ایران مشکل خواهد شد. چراکه تعرفه‌های پایین و ترجیحی بین هم پیمانان باعث می‌شود کالاهای ایرانی حرفی برای گفتن در بازارها نداشته باشند. از سوی دیگر با توجه به بحران آب در ایران، همکاری تجاری با اوراسیا می‌تواند مسیری را برای داد و ستد اقلام آب بر در مقابل اقلام مزیت دار صادراتی فراهم کند. به عبارتی می‌توان برخی از کالاهایی که نیاز به آب زیاد برای تولید دارند را از کشورهای هم پیمان وارد و در مقابل برخی از کالاهایی که مزیت تولید رقابت پذیر دارند و در عین حال مصرف آب کمتری دارند را به بازارهای خارجی صادر کرد.