حامد نجفی علمدارلو عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در یادداشتی به مساله مهم وابستگی کشور به واردات نژاد مرغ پرورشی (مرغ لاین) در کشور در عین این که در تولید گوشت مرغ خودکفایی حاصل شده، پرداخته است.
تولید گوشت مرغ به عنوان اصلی‌ترین منبع تامین پروتئین حیوانی در ایران، در سال 1398 بالغ بر 2.6 میلیون تن بوده و مصرف سرانه آن هم بیش از 28 کیلوگرم گزارش شده است
زنجیره تامین گوشت مرغ، یکی از پیچیده‌ترین و گسترده‌ترین زنجیره‌‌های تامین کالا در کشورهاست و با توجه به اهمیت آن در ایجاد امنیت غذایی پایدار، دولت‌ها سعی کرده‌اند، در سراسر این زنجیره به خوداتکایی پایدار برسند. در همین راستا میزان خودکفایی این محصول در اتحادیه اروپا 106 درصد گزارش شده است.
بنابراین، اطمینان بخشی به عاملان بازار میتواند نقش به سزایی در ایجاد ارزش افزوده و تولید صادرات محور داشته و در نهایت موجب رونق پایدار این صنعت در کشور شود.
اگرچه تولید گوشت مرغ در ایران کفاف مصرف داخلی را می‌دهد و حتی در سالهای اخیر صادر نیز شده است، اما به‌طور کلی یک صنعت مونتاژ محسوب شده و بیش از 90 درصد نهادههای اولیه این صنعت از منبع واردات تأمین می‌شود.
یکی از نهادههای مهم صنعت طیور، جوجه یک روزه اجداد است که در حال حاضر تمامی آن وابسته به واردات از کشورهایی مانند انگلستان، فرانسه و آلمان بوده و در سال 1398 تامین فقط این نهاده در حدود 7 میلیون دلار ارزبری داشته است.
برای مقابله با این وابستگی تاریخی، ایجاد صنعت مرغ لاین آرین به منظور تولید جوجه یکروزه اجداد گوشتی و اصلاح نژاد طیور در سال 1360 در اراضی جنگلی بابل‌کنار مورد تصویب شورای اقتصاد قرار گرفت.
مرغ لاین جزو صنایع پیشرفته «هایتِک» بوده و فناوری آن تنها در اختیار شش کشور دنیاست. از این رو، یک منبع ارزشمند و غنی برای ایجاد امنیت غذایی پایدار در کشور به شمار می‌رود.
مرغ گوشتی آمیخته لاین آرین تا قبل از 36 روزگی، عملکرد مناسب‌تری نسبت به سایر نژاد‌های وارداتی دارد، اما بعد از این روز، هزینه نگهداری آن نسبت به سایر رقبا بالاتر می‌رود.
با توجه به اینکه ذائقه و فرهنگ مصرفی در ایران متمایل به مرغ‌های درشت جثه می‌باشد، از این رو آمیخته آرین در نهایت از بازار حذف شده است.
این آمیخته تا سالهای پایانی دهه هفتاد شمسی، بیش از 80 درصد جوجه یک روزه گوشتی کشور را تامین می‌کرد، اما در آن سال‌ها به جهت تغییر راهبرد دولت در ایجاد فضای رقابتی و خصوصی کردن این بازار، آرین سهم خود را در بازار از دست داد.
از این دوره به بعد، آمیخته‌‌های متفاوتی وارد بازار ایران شده‌اند که توفیق آنان به خاطر پشتیبانی علمی و فنی از سوی شرکتهای عرضه کننده می‌باشد. درصورتی که تنها آمیخته داخلی (آرین) ضمن عدم پشتیبانی مناسب، دارای سیستم بازاریابی و بازرگانی دولتی نیز بوده است.
* اهمیت سیاست گذاری صحیح و راهبرد هدفمند
رشد و توسعه اقتصادی، افزایش جمعیت و محدودیت منابع در ایران موجب شده تا کشور بخشی از مایحتاج غذایی خود را وارد کند. واردات این محصولات در چندین دهه قبل به طور کالای نهایی بود، اما در اواخر دهه هفتاد، استراتژی کشور به سمت واردات نهادههای واسطه‌ای سوق پیدا کرد. یکی از مواردی که این سیاست در آن پیگیری شد، واردات جوجه اجداد یک روزه گوشتی بود.
این نهاده در مقایسه با مشابه داخلی خود (آرین) عملکرد مناسب‌تر و بازارپسندی بهتری داشت. اتخاذ این سیاست باعث شد که تولید گوشت مرغ از 725 هزار تن در سال 1387 به 2600 هزار تن در سال 1398 برسد و در این دوره به میزان 260 درصد رشد را تجربه کند.
اگرچه نتایج این سیاست در نگاه اول به نظر رضایت بخش می‌رسد، اما امنیت غذایی را از منظر دیگری با مخاطره مواجه نموده است، چرا که اتخاذ این استراتژی وابستگی به تامین غذا را فقط چند لایه به عقب برده و از نظر جامعه پنهان کرده است.
این رویه باعث ایجاد انحصار در واردات نهادههای تولیدی شده و این انحصار هم در مورد فرد یا شرکت واردکننده داخلی و هم در مورد کشوری که از آن واردات صورت می‌گیرد، اتفاق افتاده است. همچنین عملا کارایی پژوهش در مورد نهادههای فناورانه را در مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها بلاموضوع کرده است، چرا که، آنچه محقق در پی به دست آوردن آن است، توسط یک شرکت خارجی و معمولا با هزینه‌‌های کمتر در اختیار تولیدکننده داخلی قرار گرفته و از این رو نتایج تحقیقات بدون ارزش شده است.
نتیجه این سیاست گذاری در نهایت باعث شد تا مرغ لاین آرین که در اواسط دهه 70 تقریبا تمامی سهم بازار جوجه گوشتی را در اختیار داشت، امروزه به طور کامل سهمش را از بازار از دست داده و به عدد صفر برسد.
* رد استدلال مخالفان احیای لاین آرین
برخی معتقد هستند که نباید به دنبال احیای مرغ لاین داخلی رفت؛ چرا که اعتقاد دارند، جوجه‌‌های گوشتی خارجی به علت ضریب تبدیل مناسب‌تر، نیاز کمتری به خوراک داشته و از این رو نیاز به واردات کمتری خواهد بود.
ضریب تبدیل در واقع میزان تبدیل مواد غذایی به گوشت مرغ را اندازه می‌گیرد. برآورد‌‌های این افراد نشان می‌دهد که جایگزینی جوجه‌‌های گوشتی داخلی به جای وارداتی بار مالی 0.5 تا 1.5 میلیارد دلار را بر روی دوش صنعت طیور خواهد گذاشت.
این هراس‌افکنی در بین بازیگران زنجیره تامین صنعت گوشت مرغ، قدرت سیاست گزار را در اتخاذ تصمیم قاطع و هدفمند کاهش می‌دهد، اما دو ایراد بر این استدلال وارد است، اول اینکه داده‌‌های تجربی اقتصاد پرورش مرغ گوشتی در ایران نشان می‌دهد که جوجه‌‌های گوشتی خارجی ضریب تبدیلی در حدود 2.75 ( 10 درصد) داشته‌اند که با رقم اعلام شده در کاتالوگ‌‌های آن بسیار متفاوت است.
از طرف دیگر، در یک دهه اخیر مجموع ارزش واردات سویا، کنجاله سویا و ذرت دامی از 2.3 میلیارد دلار به بیش از 4 میلیارد دلار در سال 1398 رسیده است.
از این رو واردات این نهاده‌ها به میزان 1.7 میلیارد دلار افزایش پیدا کرده است و بازار نیز منحصرا در اختیار جوجه‌‌های وارداتی بوده است. بنابراین، بدون اینکه دستور کاری برای احیای مرغ داخلی وجود داشته باشد، این افزایش قابل توجه در واردات نهاده اتفاق افتاده است.
ممکن است عده‌ای این افزایش واردات را به واسطه افزایش تولید قلمداد کنند، اما بررسی آمارها نشان می‌دهد که، متوسط رشد سالانه ارزش واردات نهادههای دامی (ذرت و کنجاله سویا) در یک دهه اخیر در حدود 13 درصد بوده، اما در همین دوره میزان رشد سالانه تولید گوشت مرغ تنها به میزان 5 درصد بوده است. از طرف دیگر، با توجه به قیمت تمام شده کمتر جوجه‌‌های داخلی، هزینه‌‌های تولید گوشت مرغ افزایش چشمگیری نخواهد داشت.
* احیای لاین آرین منوط به ایجاد زنجیره ارزش
ایجاد زنجیره‌های‌ارزش میتواند موجب بهبود فرآیند کسب‌وکار در این صنعت شود. رنجیره‌های ارزش به مجموعه فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که یک صنعت در طول زنجیره تامین باید آن را انجام دهد تا در نهایت بتواند یک محصول با ارزش را به بازار تحویل دهد.
یکی از دلایل عدم موفقیت مرغ لاین آرین، عدم توسعه زنجیرهای (Integrated) صنعت طیور در کشور است. بهره‌وری عوامل تولید، دانش فنی، قیمت تمام شده کمتر و افزایش کیفیت شروط اصلی برای پایداری تولید در صنعت طیور به شمار می‌روند.
بر همین اساس، شرکتهای زنجیرهای اقدام به تولید یکپارچه گوشت مرغ کرده‌اند. در زنجیره تامین کنونی صنعت طیور کشور، نقش واسطه‌ها چه در تامین نهاده‌ها و چه در توزیع مرغ آماده طبخ بسیار پررنگ است، اما ایجاد زنجیره ارزش، میتواند به افزایش چابکی این صنعت کمک شایانی نموده و منجر به ایجاد ارزش افزوده و کاهش قیمت تمام شده در این صنعت شود.
در چنین حالتی با ایجاد یکپارچگی در تصمیم‌گیری، نقش واسطه‌ها کمرنگ شده و توانایی مدیریت علمی و توسعه فنی افزایش خواهد یافت. فعالیت در قالب این زنجیره، میتواند برای همه اجزای آن سودآور باشد. کاهش ریسک ناشی از قیمت نهاده و قیمت محصول نهایی از مهمترین ویژگی‌های این زنجیره خواهد بود.
در کنار این اقدام بایستی، تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری موجود در سایت بابل‌کنار به‌روز رسانی شود. همچنین، سرمایه‌گذاری لازم در بخش توسعه و تحقیقات فنی و تخصصی آن صورت گیرد.
از طرف دیگر، بهبود ساختار مدیریتی در جهت ایجاد چابکی و قدرت چانه‌زنی بیشتر نیز از الزامات تحقق زنجیره تولید پایداری آن خواهد بود.
از این رو نقش دولت در اتخاذ سیاست‌های حمایتی حائز اهمیت بوده و باید با مداخله هدفمند و به موقع، منجر به تقویت صنعت مرغ گوشتی و خودکفایی واقعی آن شود. تغییر در سلیقه مردم از طریق رسانه‌های جمعی و تشویق مصرف کنندگان به انتخاب مرغ با جثه کوچکتر نیز میتواند باعث بهبود بازارپسندی این محصول شده و جایگاه آن در سبد پروتئین خانوار‌های ایرانی را تثبیت کند.