کشت دوم برنج که طی یک دهه اخیر در مازندران رو به افزایش گذاشت، سبب شد تا نشای برنج از اواسط ماه اردیبهشت به اوایل فروردین عقب نشینی کند و آغاز فرایند کشت و کار در شالیزارها هم از اوایل فروردین به اوایل اسفند و گاهی اواخر بهمن کشیده شود.
کشت برنج با شخم و شیار زمین شروع می شود و بعد به مرحله خزانه گیری می رسد. خزانه مرحله ای است که در آن بذر شالی به صورت حفاظت شده در گستره مشخصی از زمین شالیزاری کاشته می شود تا تبدیل به نهال شود. در مرحله بعد نهال ها از خزانه برای نشاء به شالیزار منتقل می شود.
شالیکاران مازندرانی سال گذشته سطح زیر کشت دوباره برنج را از ۳۵ هزار هکتار سال ۹۷ به بیش از ۵۰ هکتار معادل حدود ۲۰ درصد کل مساحت شالیزارهای استان افزایش داده بودند و اگر تاخیر سه هفته ای سال جاری نبود ، سطح زیر کشت دوباره برنج امسال به خاطر وضعیت مناسب ذخایر آبی ممکن بود تا ۲ برابر سال گذشته افزایش یابد.
گزارش های رسمی شرکت آب منطقه ای و جهاد کشاورزی مازندران نشان می دهد که سال زراعی جای که از مهر ماه شروع شده به خاطر بارندگی های مناسب و سرریز شدن سدها ، دائمی شدن جریان و دبی رودخانه ها و پر شدن آببندان ها ، دغدغه همیشگی شالیکاران مازندران را از احتمال کمبود آب به طور کلی از بین برده است.
مشاهدات عینی هم نشان می دهد بر خلاف سال های گذشته امسال شالیکاران نه تنها هیچگونه کمبودی برای تامین آب شالیزاری احساس نمی کنند ، بلکه در حسرت مانده اند که به خاطر تاخیر نشاء کاری نمی توانند کشت دوم داشته باشند.
طبق گزارش جهاد کشاورزی ، تاکنون تنها ۷۵ درصد از ۲۱۵ هزار هکتار شالیزاری آماده کشت مازندران نشاء کاری شده ، در حالی که سال گذشته در این زمان نه تنها میزان نشاء از ۹۵ درصد هم فراتر رفته بود ، بلکه کشاورزان مشغول مرحله اول وجین بودند.
نکته قابل توجه این است که حتی در مناطق مرکزی مازندران بویژه شهرستان آمل و بابل هم که نشاءکاری در سال های گذشته این موقع سال به پایان می رسید ، امسال کشاورزان هنوز مشغول نشای زمین هستند. دشت هراز که در منطقه مرکزی مازندران واقع است ، کانون اصلی کشت برنج محسوب می شود. کشت برنج در این منطقه به خاطر شرایط آب و هوایی و بهره گیری از روان آب رودخانه هراز و مهم تر از همه کشت دوم برنج ، همه ساله زودتر از سایر مناطق شروع می شد . دیرترین زمان کشت برنج در مازندران را کشاورزان مناطق شرقی و ییلاقی انجام می دهند که گاهی تا ۲ ماه نسبت به مناطق مرکزی تاخیر دارد.
این که فعالیت شالیکاری در مازندران همانند دیگر مشاغل امسال تحت تاثیر ویروس کرونا قرار گرفته ، موضوعی است که خود کشاورزان به آن واقفند و معتقدند که برای سلامتی خودشان این تاخیر را به قیمت از دست دادن کشت دوم پذیرفته اند.
البته نشای شالیزارها امسال باید طبق پروتکل های بهداشتی تعریف شده از سوی ستاد مقابله با کرونای استان انجام می شد ، موضوعی که نه تنها در تاخیر کشاورزان بی تاثیر نبوده ، بلکه آنان را از هرگونه اقدام خودسرانه بدون توجه به تبعات بهداشتی و اجتماعی آن برحذر داشت.
گذشته از این ، اتکای بخش زیادی از کشاورزان به نشای سنتی و دستی هم عامل مهم دیگری بود که سبب شد تا این مرحله کشت برنج در مازندران به تاخیر بیفتد . اجرای دستورالعمل فاصله گذاری اجتماعی بین استان ها و همچنین محدودیت تردد داخلی در استان طی ماه فروردین به طور کلی امکان جا به جایی کارگران را از بخش کشاورزی مازندران گرفت. پس از لغو این مقررات هم ، ستاد مقابله با کرونای مازندران ورود کارگران غیربومی را محدود و مشروط به رعایت پروتکل های بهداشتی کرد ، موضوعی شالیکاران مازندران را با مشکل کمبود کارگر در زمان نشا کاری مواجه کرد.
بازگشت به فصل واقعی
البته تاخیر ۲۰ روزه در نشاءکاری طی سال زراعی جاری به معنای بازگشت کشاورزان مازندران به فصل واقعی شالیکاری است که سبب استراحت شالیزاری به خاطر دور ماندن از کشت دوم برنج شده یا با جایگزین شدن محصولات دیگر مانند کلزا ، گندم و غیره به عنوان کشت دوم ، سبب احیای بافت خاک خواهد شد.
بررسی ها نشان می دهد که تا قبل از سال ۱۳۹۲به طور معمول خزانه گیری برنج در مازندران از اوایل فروردین آغاز و بوته شالی از دهه سوم اردیبهشت به زمین اصلی برای نشاءکاری منتقل می شد، اما این فرایند با هدف کشت مجدد و استفاده از روان آب های زمستانی ، سال به سال به جلو آمد تا این که اکنون به سد کرونا برخورد کرد تا عقب نشینی کند.
کارشناسان کشاورزی بهترین زمان برای خزانه گیری برنج را نیمه دوم فروردین می دانند ، اما در یک دهه اخیر به دلیل تغییرات آب و هوایی و از پنج سال پیش با هدف کشت دوم ، شمار زیادی از شالیکاران این کار را از دهه اول اسفند و حتی در ۲ سال اخیر طی دهه اول اسفند کنند. بخشی از کشاورزان مازندرانی همه ساله با برداشت کشت اول برنج ، به ۲ روش پرورش ساقه و نشاء دوباره ، تمام یا بخشی از شالیزارهایشان را زیر کشت دوم برنج می برند. برای هر ۲ روش کشت دوم برنج ، شرایط آب و هوایی مناسب و گرمای تابستانی مهم ترین الزام محسوب می شود ، الزامی که به نظر می رسد امسال به دلیل تاخیر ۲۰ روزه در برداشت شالی به زمان کارشناسی کشت دوم نرسد.
کارشناسان موسسه تحقیقات کشاورزی برنج مازندران تاکید می کنند که حداکثر تا بیستم مرداد باید نشای شالیزاری برای کشت دوم انجام شود و پشت سر گذاشتن موعد تعیین شده کارشناسی، ضریب آسیب پذیری محصول را در بازه زمانی کاشت تا برداشت به سبب طغیان آفت و یا سرمای زودرس افزایش می دهد.
حسرت وفور آب تنها برای یک کشت
فرصت از دست دادن کشت دوم برنج برای سال زراعی جاری در حالی است که همه رودخانه های استان پر آب هستند و کشاورزان بر خلاف سال های گذشته امسال اصلا پمپ چاه کشاورزی را روشن نکرده اند. بر اساس آمار و تحلیل هواشناسی مازندران ،میزان بارندگی استان طی سال ۹۸ نسبت به سال قبل از آن رشد حدود ۲۵درصدی داشت و با ثبت ۸۶۲ میلی‌متر بارندگی ، سبب شد تا در تمامی نقاط استان شرایط ترسالی حاکم شود.
بارش مناسب بهاری طی فروردین و نیمه اول اردیبهشت سال جاری نیز سبب شد تا ظرفیت بیش از ۹۰۰ آببندان مازندران تکمیل و آب ۲ سد بزرگ البرز در منطقه سوادکوه و شهید رجایی در ساری نیز سرریز شود. این وضعیت در کنار جریان دایمی آب در رودخانه های استان با دبی ثابت ، وسوسه کشت دوم را در کشاورزان شالیکار دوچندان می کند.
بر اساس آمار شرکت آب منطقه ای مازندران ، سد البرز تامین کننده آب ۵۴ هزار هکتار اراضی کشاورزی است و در کنار آن با تولید ۳۳۰ لیتر در ثانیه ، آب آشامیدنی شهرهای گروه الف شامل بابل ، هادی شهر ، بابلسر و امیرکلا را تامین می کند. سد شهید رجایی نیز تامین کننده آب مورد نیاز ۵۲ هزار هکتار از اراضی کشاورزی و آب آشامیدنی ۱۶۵ هزار نفر از جمعیت است.
از طرفی جریان آب در رودخانه هراز که تامین کننده آب کشاورزی حدود نیمی از شالیزارهای شهرستان های بابل ، آمل ، بابلسر ، محمودآباد و فریدونکنار است ، امسال بر خلاف سال های گذشته بدون انجام نوبت بندی جریان دارد و در همه رودخانه های فرعی آن هم آب به صورت دایمی روان است.
یکی از کشاورزان شالیکار بابلی که دیروز جمعه مشغول نشاء کاری بود ، گفت : پارسال پنجم اردیبهشت نشاءکاری کردم ، اما امسال با ۲۰ روز تاخیر در حال نشاکاری هستم.
عباس رضوی با اظهار این که امسال پرآب ترین سال طی ۱۰ سال اخیر است و همه رودخانه ها به صورت دائمی جریان آب دارند ، افزود : کرونا سبب شد تا بیشتر کشاورزان از ترس ابتلا به ویروس ، فعالیت خزانه گیری را به تاخیر بیندازند و یا حتی با بالا بردن سن بوته نشاء ، با تاخیر نشاکاری کنند.
وی ادامه داد : به نظر می رسد در چنین شرایطی دیگر به کشت دوم برنج نرسیم ، البته باز بستگی به شرایط آب و هوایی دارد ، اما تجربه نشان داده است که سرمای پائیزی خطری جدی برای به بار نشستن کشت دوم است.
این کشاورز شالیکار در عین حال گفت که با توجه به حمایت دولت از کشت دانه روغنی کلزا ،سویا و یا حتی علوفه های دائمی ، فرصت کشت دوم در زمین های کشاورزی مازندران همواره وجود دارد ، اما برنج کاری به عنوان شغل اصلی می تواند درآمد بیشتری نصیب کشاورز کند که امسال به احتمال زیاد مقدور نیست.
رضوی به هزینه بالای کشت برنج در سال زراعی جاری هم اشاره کرد و بیان داشت : پرداخت روزانه ۲۰۰ هزار تومان دستمزد به هر کارگر نشاءکار ، افزایش ۲۰ درصدی دستمزد شخم و شیار و آب تخت کردن زمین به وسیله تراکتور ، افزایش قیمت بی حساب و کتاب نهاده ها از جمله کود ، سم و نایلون هزینه تولید را بالا برده است و توقع داریم دولت امسال نیز همانند چند سال گذشته با نظارت و اجرای درست سیاست های واردات و توزیع برنج خارجی ، شالیکاران شمالی را حمایت کند.
سالی بی‌دغدغه و پرمحصول
یکی از شالیکاران با تجربه ها و بازنشسته مازندران گفت : کرونا فصل کشاورزی شالیکاری را به زمان واقعی اش نزدیک کرده است و به طور یقین امسال کشاورزان برنجکار مازندران کمترین خسارت و بیشتیرین تولید را خواهند داشت.
حسین کریمی با بیان این که کرونا سبب شد تا خزانه گیری و نشاءکاری در شرایط مناسب آب و هوایی و همچنین فراوانی آب انجام شود، بیان داشت: بهترین زمان خزانه گیری نیمه دوم فروردین است که امسال این اتفاق مهم رخ داده است.
وی توضیح داد : در چند سال اخیر بسیاری از کشاورزان برای کشت دوم زمان خزانه گیری و نشاکاری را حدود ۲۵ روز تا یک ماه به جلو انداختند که این کار سبب شد تا علاوه بر تخریب بافت و شرایط خاک زمین ، منابع آبی زیرزمینی به دلیل استفاده بی رویه دچار خسارت جدی شود.
این کشاورز بازنشسته تاکید کرد : کشت دوم برنج در استان مازندران باید بر اساس منابع آبی و انتخاب ارقام زودرس انجام شود ، اما کشاورزان در یک اقدام غیرعلمی و چشم هم چشمی در یک رقابت ناسالم که حتی منجر به ضرر و زیان خودشان هم شده ، کشت دوم برنج را ادامه دادند .
وی افزود : استفاده و بهره وری از زمین کشاورزی باید کارشناسی و مطابق با وضعیت خاک و منابع آبی باشد ، اما فرایند کشت دوم برنج در پنج سال اخیر وحشت آور شده بود ، چرا که زمین و منابع آبی بشدت دچار خسارت شد.
کریمی توضیح داد : اینکه کشاورزان فقط با هدف کسب درآمد بیشتر به هر طریقی آب را از چاه های عمیق و نیمه عمیق مجاز و غیر مجاز بالا بکشند ، با آتش زدن کاه و کلش کشت اول ، مزارع را آماده کشت دوم کنند و برای مبارزه با بیماری و آفات از سموم مختلف بی رویه استفاده نمایند ، در واقع نتیجه اش از بین رفتن برنجکاری در مازندران است.
معاون موسسه تحقیقات برنج کشور مستقر در آمل وضعیت نشاکاری در سال زراعی جاری را عالی توصیف کرد و گفت: تاخیر در کشت برنج نسبت به سال های گذشته نشانه مشکلات و چالش در تولید نیست ، بلکه در واقع همه شرایط کشت و کار در وضعیت مناسبی قرار گرفته است.
عبدالرحمان عرفانی با بیان این که امسال خزانه های شالی بدون هیچ گونه خسارت طبیعی و یا آفت وارد مرحله انتقال بوته به زمین اصلی برای نشاکاری شدند ، افزود : به دلیل شرایط مناسب آب و هوایی و فروانی آب ، شالیزارهایی که نشاء شده در شرایط مناسب رویشی قرار گرفته است.
وی گفت : اگر چه برخی از کشاورزان فرصت کشت دوم برنج را از دست داده اند ، ولی باید بپذیریم که کشت دوم به روش نشای دوباره در سال های اخیر بدون توجه به نتایج علمی و کارشناسی و فقط با هدف درآمد بر خلاف برنامه و سیاست کشاورزی استان بود و متاسفانه رونق هم داشت.
عرفانی توضیح داد : طبق برنامه ، سطح زیر کشت نشای دوباره برنج در مازندران تا سال ۱۴۰۴ باید به ۳۰ هزار هکتار می رسید ، در حالی که ما پارسال شاهد کشت حدود ۶۰ هزار هکتار بودیم .
وی ادامه داد : بررسی ها نشان داده است که بی توجهی به توصیه های فنی در مورد خطر محدودیت منابع آبی ، گسترش آفات و بیماری و مقولات زیست محیطی سبب شد تا در برخی از مناطق استان به بحران خاک و منابع آبی برسیم.
این کارشناس برنجکاری در عین حال مقرون به صرف شدن شالیکاری در مازندران طی چند سال اخیر را یکی از دستاوردهای اجرای سیاست های درست در دولت تدبیر و امید دانست و توضیح داد : دولت با اجرای طرح مکانیزاسیون ، ساماندهی بازار برنج ،جلوگیری از واردات برنج در فصل برداشت و همچنین برخورد با تغییر کاربری زمین ، برنجکاری را اقتصادی کرده است و کشت دوم شالی نیز در این شرایط مورد استقبال قرار گرفت.
عرفانی گفت : بر اساس برنامه آب منطقه ای و جهاد کشاورزی مازندران ، کشت دوم در زمین هایی که در مسیر روان آب های رودخانه های پرآب قرار دارند، قابل اجرا است، اما تا سال گذشته هیچ یک از این مقررات رعایت نشده بود.
مازندران با تولید بیش از ۹۵۰ هزار تن برنج سفید ،۴۲درصد برنج مورد نیاز کشور را تامین می کند.
شیوع کرونا در مازندران از سی ام بهمن ماه پارسال با شناسایی ۲ بیمار مشکوک در بابل شروع شد و با وجود کاهشی شدن از اوایل فروردین ماه امسال ، همچنان ادامه دارد. مازندران بر اساس اعلام وزارت بهداشت یکی از چند استان دارای وضعیت قرمز به خاطر شیوع کرونا است.
تازه ترین گزارش وزارت بهداشت هم حاکیست که تا امروز شنبه ۱۱۸ هزار و ۳۹۲ نفر در کشور به طور قطعی به ویروس کرونا مبتلا شدند و آمار جان باختگان کرونا در کشور هم به ۶ هزار و ۹۳۷ نفر رسید.