در دوران تحریم و محدودیت‌های ناشی از آن یکی از سیاست‌گذاری‌های مهم، کاهش جدی وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی بوده است.
بر همین اساس هم در گذر زمان، شاهد رونق گرفتن صادرات غیرنفتی بوده‌ایم ضمن اینکه بررسی چالش‌های پیش رو در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار شده است.
موضوع به حدی مهم است که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «چالش‌ها و راهکارهای توسعه صادرات غیرنفتی» به موضوع تنگنای صادرات غیرنفتی برای جبران صادرات نفتی پرداخته و این اقدام را از ضروریات اقتصاد کشور برای گذار به یک اقتصاد سالم و با درآمدهای پایدار دانسته است.
سهم بخش کشاورزی در درآمدزایی ناشی از درآمدهای غیرنفتی، مطابق با آخرین آمار موجود چیزی در حدود ۲۰درصد است
سهم بخش کشاورزی در درآمدزایی ناشی از درآمدهای غیرنفتی، مطابق با آخرین آمار موجود چیزی در حدود ۲۰درصد است که اهمیت این بخش را بیش از پیش، روشن می‌کند.
در این رابطه استادیار موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی در بررسی راهکارهایی برای تقویت جایگاه بخش کشاورزی در صادرات غیرنفتی متناسب با ظرفیت‌های بالقوه بخش کشاورزی در زیربخش‌های دارای مزیت نسبی و افزایش سهم محصولات فناور و دانش‌بنیان معتقد است: کشورها برای توسعه اقتصادی یکی از دو سیاست جانشینی واردات یا توسعه صادرات را در تجارت خارجی انتخاب می‌کنند.
احسان رجبی می گوید: تجربیات کشورهای شرق آسیا نشان می‌دهد مجموعه‌ای از سیاست‌های اقتصادی در کنار منتخبی از سیاست‌های توسعه صادرات (متناسب با الگوی اقتصادی کشورها)، سبب تسهیل صادرات و رشد اقتصادی در کشورهای شرق آسیا شده است.
از آنجاکه توسعه صادرات منجر به هدایت و تخصیص منابع به تولید کالاهای دارای مزیت نسبی، تأمین ارز برای رفع نیازها و کمبودهای ارزی مربوط به مصرف داخلی، افزایش مقیاس بازار تا سطح کارا (صرفه‌های ناشی از مقیاس) می‌شود، در اقتصادهای متکی به نفت و تک‌محصولی، تنوع‌بخشی تجاری از مهم‌ترین عوامل رشد اقتصادی و افزایش اندازه اقتصاد (تولید با مقیاس انبوه) است.
با این تفاسیر ضروری است تا نگاهی به وضعیت تجاری سازی محصولات کشاورزی همدان بیندازیم:
بررسی ها بیانگر آن است از جمله توانمندی‌ها و مزیت‌های استان همدان می‌توان به موارد بسیاری اشاره کرد به نحوی که این استان با ۱.۲ درصد وسعت و ۲.۴ درصد جمعیت کشور، ۴.۴ درصد تولیدات بخش کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است.
همچنین از مجموع ۱.۹۵ میلیون هکتار وسعت استان همدان ۹۰۷ هزار هکتار وسعت منابع طبیعی، ۷۰۸.۵ هزار هکتار سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی و ۲۶۹ هزار هکتار سطح اراضی آیش است و از مجموع ۷۰۸.۵ هزار هکتار سطح زیرکشت استان همدان ۶۳۵ هزار هکتار سطح زیرکشت اراضی زراعی و ۷۳.۶ هزار هکتار سطح زیرکشت باغی است.
بخش کشاورزی استان همدان ۳.۷ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است
بخش کشاورزی استان همدان با ۱۱۵ هزار بهره‌بردار و با توان تولید پنج میلیون تُن انواع محصولات کشاورزی ۲۶ درصد از اشتغال مستقیم و ۲۴.۳ درصد از ارزش‌افزوده استان همدان و ۳.۷ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است.
امتیازها به همین جا ختم نمی شود و بخش کشاورزی استان همدان دارای رتبه نخست در بیش از ۲۰ فعالیت تولیدی، زیربنایی و صنایع تبدیلی در استان‌های هم‌جوار و منطقه غرب کشور بوده و ۲۷.۳ درصد از کل تولیدات بخش کشاورزی منطقه را به خود اختصاص داده است.
دارا بودن رتبه‌های برتر کشوری در تولید محصولاتی چون سیب‌زمینی با تولید ۹۸۰ هزار تُن (رتبه نخست)، سیر با تولید ۵۴ هزار تُن (رتبه نخست)، گردو با تولید ۵۰ هزار تُن (رتبه نخست)، جو با تولید ۲۰۰ هزار تُن (رتبه چهارم)، انگور با تولید ۳۲۰ هزار تُن (رتبه دوم)، یونجه با تولید ۴۰۰ هزار تُن (رتبه سوم)، گیاهان دارویی با تولید ۱۴ هزار تُن (رتبه سوم) و گندم با تولید ۵۳۲ هزار تُن (رتبه ششم) نشان از این دارد که استان همدان در بسیاری از محصولات قطب محسوب می‌شود و این داشته‌های کشاورزی می‌تواند برای استان ارمغان اشتغال مولد و درآمد را داشته باشد.
اما به راستی با این وضعیت چه قدر توانسته ایم در عرصه صادرات و پیش روی در به دست آوردن بازارهای داخلی موفق عمل کنیم؟ در این بین، نقش فرآوری و بسته بندی چگونه است و آیا نمره همدان در این زمینه مناسب است؟ در امتداد این صحبت ها برآن شدیم تا گفتگویی با قاسم اسدیان؛ مدیر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان ترتیب دهیم که در ادامه آن را می خوانید:
از وجود فضله موش روی محصولات خشک شده تا جای خالی فرآوری های نوین
قاسم اسدیان به امتیاز استان همدان در تولید انگور اشاره و در خصوص وضعیت فرآوری محصول انگور و تولید کشمش عنوان کرد: در هنگام برداشت انگور، برای خشک کردن و تبدیل آن به کشمش، در همان مکان کشمش ها روی زمین پهن می شود که این عمل باعث می‌شود حشرات روی آن بنشینند و مدفوع و ادرار آن ها که با چشم غیر مسلح قابل رویت نیست، روی کشمش ها باقی بماند.
وی تشریح کرد: به طور مثال روی کشمش سیاه یا برگه زرد آلو که از جمله محصولات دارویی نیز محسوب می شوند این مسائل را شاهد هستیم چراکه در جایی خشک شده و فرآوری سنتی روی آن انجام می پذیرد که محل تردد حشراتی مثل سوسک، مگس و حیوانی مثل موش است.
مدیر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان ادامه داد: شاید پس از خشک شدن؛ این محصولات آلوده به نظر نرسند اما فضله های موش گاهاً روی آن ها وجود دارد که به خودی خود منبع و منشأ آلودگی های بسیار است و بیماری های مختلفی را به انسان منتقل می کند.
در کشورهای خارجی تقریباً همه محصولات و گیاهان با دستگاه ها و سیستم های فوق پیشرفته فرآوری می شوند
اسدیان در این راستا به وضعیت فرآوری محصولات کشاورزی و گیاهان دارویی در کشورهای دیگر اشاره کرد و افزود: در کشورهای خارجی، تقریباً همه محصولات و گیاهان با دستگاه ها و سیستم های فوق پیشرفته فرآوری می شوند و این امر موجب می شود که ما نتوانیم در بازارهای فروش و صادرات ورود مناسبی داشته باشیم.
وی با بیان این موضوع اظهار کرد: در برخی نقاط کشورمان، فرآوری محصولات توسط پرتوهای رادیواکتیوی در حد مجاز قابل انجام است ولی فرآوری به صورت پرتو دهی در ایران یک پنجم است و این رقم با کشورهای دیگر قابل مقایسه نیست، به نوعی که می بینیم در کشور چین به میزان ۵۰۰ کیلوگرم روی محصول سیر عملیات پرتو دهی انجام می پذیرد.
اسدیان در ادامه صحبت های خود به وضعیت بسته بندی کشمش به عنوان یکی از محصولاتی که استان همدان می تواند برای صادرات آن حرف های بسیاری برای گفتن داشته باشد، پرداخت و گفت: عرضه کشمش در کشورهای دیگر به صورت فله ای نیست ضمن اینکه در ایران نیز هیچ گاه مصرف کننده ای اقدام به خریداری یک گونی پنجاه کیلویی کشمش نمی‌کند و نهایت فقط یک کیلو بر اساس نیاز خانوار خریداری می شود اما در کشوری مثل کشور ایتالیا، کشمش بعد از سورت و استانداردسازی بر اساس سایز بسته بندی می شود.
مدیر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان ادامه داد: این محصولات در نهایت در این کشور به صورت بسته های ۱۰۰ گرمی و حتی ۵۰ گرمی به مصرف کننده ارائه می شوند که این روند بسته بندی ارزش افزوده نیز در بر دارد به طور مثال اگر در ایران ۲۰ کیلوگرم کشمش به قیمت ۱۵ دلار فروخته شود، در ایتالیا یک بسته کوچک ۵۰ گرمی به میزان ۵ الی ۶ دلار فروخته و در اختیار مصرف کننده قرار می گیرد.
اسدیان در ادامه صحبت های خود به عدم وجود سایز متعادل و یک شکل در بسته بندی محصولات در ایران اشاره کرد و گفت: در کشورهای دیگر محصولات به شکل سایز و در بسته بندی های مناسب ارائه می شود؛ به نوعی که می بینیم، مرغ های منجمد فرانسوی که وارد ایران می شود، سایز مرغ برای مصرف خانگی است و از یک کیلو و ۵۰۰ گرم تجاوز نمی کند به همین ترتیب اگر به مغازه های فروش مرغ در فرانسه مراجعه کنید، تنها مرغ سایز به مصرف کنندگان ارائه می شود و بدترین حالت آن پودر گوشت است که برای تغذیه و پرورش ماهی استفاده می شود ولی به هر جهت مرغ سایز را به مردم به عنوان مصرف کنندگان خانگی ارائه می کنند.
ضرورت ورود به بحث فرآوری های نوین و بسته بندی های مناسب
وی با بیان اینکه در کشورمان این وضعیت را شاهد نیستیم، عنوان کرد: ورود به بحث فرآوری های نوین و بسته بندی های مناسب می تواند بازار فروش و صادرات محصولات کشاورزی همدان را در زمینه های مختلف قوت بخشد.
اسدیان در ادامه گفتگو به نحوه چیدمان میوه در کشورهای دیگر اشاره کرد و گفت: در کشورهای دیگر میوه ها بر اساس سایز و کیفیت طبقه بندی و دسته بندی می شوند و با این روند، نه تنها امکان مناسب مصرف داخلی و صادرات به کشورهای دیگر مهیّا می شود بلکه از جنبه اشتغال زایی نیز می توان به این بحث اشاره و به اهمیت آن پی بُرد.
وی عنوان کرد: در کشور ما به دلیل نبود بسته بندی مناسب و در نظر گرفتن سایز میوه ها در چیدمان، اغلب محصولات باغی در کشور استفاده می شود و کمتر سهمی را از بازارهای صادراتی در این مسیر داریم.
مدیر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به اینکه در بسته بندی مواد و صنایع غذایی نیز برنامه کشورهای خارجی به همین منوال ذکر شده انجام می گیرد، عنوان کرد: مثلاً اگر مواد غذایی به شکل نامطلوبی عرضه شده باشد، مشتری و خریدار می تواند از شرکت سازنده طرح دعوی کرده و شرکت مربوطه موظف به برگرداندن پول به مشتری شده و از سویی، به سبب عرضه محصولات بی کیفیت به دولت مشمول پرداخت جریمه نیز می شود.
نبود تصمیم‌گیری استراتژیک و برنامه صادرات مدون، نبود الگوی صادرات متوازن، عدم وجود مدیریت ساختار نظام‌مند بین صادرات و تولید و بازار داخلی در سطح کلان، عدم توجه به بازارگرایی، ضعف در عملیات بازاریابی از جمله چالش‌های پیش روی بخش کشاورزی در صادرات غیرنفتی است
اما به راستی چه زمانی قرار است غولِ فرآوری و بسته بندی محصولات کشاورزی از پیش پای فروش و صادرات محصولات و دسترنج کشاورزان همدان برداشته شود؟ بر اساس نظرات کارشناسان و متخصصان این حوزه، از جمله چالش‌های پیش روی بخش کشاورزی در صادرات غیرنفتی می توان به نبود تصمیم‌گیری استراتژیک و برنامه صادرات مدون، نبود الگوی صادرات متوازن، عدم وجود مدیریت ساختار نظام‌مند بین صادرات و تولید و بازار داخلی در سطح کلان، عدم توجه به بازارگرایی، ضعف در عملیات بازاریابی شامل فعالیت‌های جمع‌آوری، بسته‌بندی، درجه‌بندی، حمل‌ونقل، انبارداری، فرآوری، برقراری استانداردهای بهداشتی و کیفی اشاره کرد.
بی توجهی به این موارد، موضوعی است که می تواند به مرور سنگی بزرگ پیش پای صادرات و فروش مناسب محصولات کشاورزی شود و اتفاقات تلخی چون امحای سیب زمینی و گوجه و یا زیر خاک فروبردن محصولات کشاورزی را در پی داشته باشد.
بدین سان امید است تا به مرور در کنار حمایت از کشاورزان و جهش در تولید محصولات کشاورزی به لحاظ کمی و کیفی، برنامه ای برای ورود به عرصه های بسته بندی، فرآوری، صنایع تبدیلی این محصولات مطابق با استانداردهای بهداشتی و کیفی و البته مطابق با سلیقه مصرف کنندگان و مقصد این محصولات تدوین و در استان همدان به عنوان قطب تولید بسیاری از محصولات کشاورزی این اقدام را شاهد باشیم .
امید است روزی برسد که در حوزه نگهداری و صنایع تبدیلی تنها شاهد ورود همدان به انبار و سردخانه سازی نباشیم و به قولی، فرش های قرمز پیش پای سرمایه گذاران در حوزه های بسته بندی، فرآوری، صنایع تبدیلی و تکمیلی این محصولات پهن شود و در زمینه توسعه خوشه‌های تجاری (کنسرسیوم‌های صادراتی و شرکت‌های مدیریت صادرات و برندسازی در طول زنجیره ارزش محصولات کشاورزی) گام هایی در خور کشاورزی همدان برداشته شود.