نان یکی از مهم‌ترین اقلامی است که به آن یارانه تخصیص داده می‌شود. نان یکی از کالاهای اصلی در سبد خوراکی مردم ایران است و از این جهت جایگاهی استراتژیک در امنیت غذایی کشور دارد. بررسی بودجه ۱۴۰۳ نسبت به بودجه سال قبل نشان می‌دهد که یارانه نان با رشد قابل‌توجهی مواجه شده است. بر این اساس در بخش دوم لایحه بودجه ۱۴۰۳ آمده است که سازمان هدفمندی یارانه‌‌‌ها موظف به پرداخت ۱۴۳هزار میلیارد تومان یارانه نان است. این در حالی است که در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ تنها ۵۶هزار میلیارد تومان به صورت مستقیم برای یارانه نان اختصاص یافته بود. با این حال اگرچه اعتبار در نظر گرفته‌شده برای یارانه نان در سال ۱۴۰۲ حدود ۵۶هزار میلیارد تومان بوده است، اما دولت سال گذشته حدود ۱۵۹هزار میلیارد تومان برای یارانه نان پرداخت کرده است. این رقم نشان می‌دهد تا چه اندازه پیش‌بینی اعتبار در قانون بودجه سال گذشته خطا داشته و منجر به کسری تبصره هدفمندی شده است.
موافقت مجلس با یارانه۱۴۳ همتی نان
بر این اساس طی روزهای اخیر مجلس با یارانه پیشنهادی نان در سال‌جاری موافقت کرد. در این باره رحیم زارع، سخنگوی کمیسیون تلفیق بودجه سال ۱۴۰۳ در جلسه علنی رسیدگی به بخش دوم لایحه بودجه (جداول) سال ۱۴۰۳ در توضیح جزئیات بخش درآمدی جدول ۱۴ لایحه بودجه ۱۴۰۳ گفت: همان مبلغی که دولت در نظر گرفته بود کمیسیون تلفیق و صحن علنی آن را تایید کردند که ۳۱۵ همت برای یارانه نقدی و معیشتی در نظر گرفته شد. ۴۲ همت برای کمیته امداد، ۲۳ همت برای بهزیستی، ۱۴۳ همت برای یارانه نان و یارانه دارو و شیرخشک و ملزومات مصرفی برای وزارت بهداشت ۷۴هزار و ۹۰۰ میلیارد در نظر گرفته شد.
گزارش مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس از یارانه نان
به گزارش «دنیای‌اقتصاد» در حالی یارانه نان در لایحه سال‌جاری در حدود ۱۴۳هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده و نسبت به قانون سال گذشته ۱۵۰درصد رشد داشته است که به تازگی، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس، مبلغ یارانه نان در سال ۱۴۰۳ را ناکافی دانسته، اما با توجه به سیاست‌‌‌های جدید تخصیص آرد، مسیر دولت برای تخصیص یارانه نان را مثبت ارزیابی کرده است.
مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی به منابع و مصارف یارانه‌‌‌ها در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ پرداخته و آن را از جهات گوناگون مورد بررسی قرار داده است. یکی از موارد مصارف یارانه‌‌‌ها یا به عبارت دیگر مواردی که به آن یارانه پرداخت می‌شود، نان است. به این صورت که دولت گندم را با قیمت بالاتری از کشاورزان می‌‌‌خرد و با قیمت پایین‌‌‌تری که همان قیمت یارانه‌‌‌ای است، به نانوایی‌‌‌ها می‌‌‌فروشد. هزینه‌‌‌ای که دولت در این میان صرف می‌کند، همان یارانه نان است.
با وجود اینکه یارانه نان در سال‌جاری ۱۵۰درصد رشد کرده، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس با محاسبات خود این میزان افزایش را پاسخگوی ۱۰۰درصد یارانه نان در سال جدید ندانسته است. با این حال این مرکز با توجه به این بررسی‌‌‌ها دولت را در سال ۱۴۰۳ دارای تسلط بیشتری بر سازوکار تخصیص یارانه نان ارزیابی کرده است.
سهم یارانه نان در بودجه ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳
در بودجه سال ۱۴۰۲ کل مبلغی که برای یارانه نان تخصیص داده شده بود، برابر با ۵۶هزار میلیارد تومان بود. با این حال ۱۵۹هزار تومان به منظور پرداخت یارانه این کالا از سوی دولت پرداخت شد. این موضوع نشان می‌دهد که پیش‌بینی مبلغ لازم برای تامین یارانه نان در بودجه سال ۱۴۰۲ کاملا کم برآورد شده و از این جهت موجب ناترازی شدیدی در بودجه هدفمندی یارانه‌‌‌ها شده است.
دولت در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ یارانه نان را برابر با ۱۴۳هزار میلیارد تومان تخمین زده که نسبت به سال ۱۴۰۲ به میزان ۱۵۰درصد رشد کرده است. هرچند همچنان ۱۶هزار میلیارد تومان از میزان یارانه تخصیص داده‌شده در سال ۱۴۰۲ به نان کمتر است.
یارانه امسال برای نان کافی است؟
اما مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس با در نظر گرفتن فروضی اقدام به محاسبه مبلغ لازم برای یارانه نان کرده است. با در نظر گرفتن چند فرض می‌توان یارانه لازم برای نان را محاسبه کرد. اگر فرض شود که قیمت واردات و قیمت خرید تضمینی گندم یکسان است و میانگین میزان گندم لازم برای تولید نان کشور همچون سال‌های قبل برابر با ۱۰ میلیون تن در نظر گرفته شود و میانگین رشد سالانه گندم موردنیاز هم در نظر گرفته شود و درمجموع فرض شود که ۱۰.۲۲ میلیون تن گندم در سال ۱۴۰۳ برای تولید نان موردنیاز است و همچنین متوسط قیمت یارانه‌‌‌ای گندم نیز برابر با ۷۲۷ تومان فرض شود، می‌توان میزان یارانه را در دو حالت محاسبه کرد.
یک حالت این است که قیمت واردات و خرید تضمینی هرکیلوگرم گندم برابر با ۱۹هزار و ۵۰۰ تومان باشد که در این حالت یارانه موردنیاز نان در سال ۱۴۰۳ برابر با ۱۹۲هزار میلیارد تومان می‌شود. در این صورت رقم موجود در لایحه برابر با ۱۴۳هزار میلیارد تومان تنها ۷۴درصد مبلغ لازم خواهد بود و بنابراین ۲۶درصد از این مبلغ تحققنیافته باقی می‌‌‌ماند. حالت دیگر این است که قیمت واردات و خرید تضمینی گندم ۱۷هزار و ۵۰۰ تومان باشد که در این حالت یارانه موردنیاز برابر با ۱۷۸هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود و رقم موجود در لایحه ۸۰درصد مبلغ لازم خواهد بود و بنابراین ۲۰درصد از این مبلغ تحققنیافته باقی می‌‌‌ماند. با وجود اینکه با توجه به محاسبات مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس یارانه نان در سال ۱۴۰۳ نیز همچنان با مقداری کسری مواجه است، اما این مرکز با اشاره به اینکه قرار است مقداری از تخصیص آرد به صورت الکترونیکی انجام شود و نیاز کشور به آرد تا حدی کاهش یابد، پیش‌بینی کرده که در سال پیش‌رو تسلط دولت بر سازوکار تخصیص یارانه نان بیشتر خواهد شد.
دستاوردهای هوشمندسازی یارانه آرد و نان
در این بین «هوشمندسازی یارانه آرد و نان» و «توثیق الکترونیک دارایی‌‌‌ها» دو ایده مترقی بودند که از ماه‌‌‌های ابتدایی شروع به کار دولت سیزدهم مطرح شدند. این ایده‌‌‌ها رفته‌رفته عملی شدند؛ به طوری که ایده هوشمندسازی یارانه آرد و نان عملکرد قابل قبولی داشته است. زیرساخت ایده وثیقه‌‌‌گذاری الکترونیک دارایی‌‌‌ها نیز که بیشترین کاربرد آن در تسهیلات خرد است، تکمیل شده و گفته می‌شود مسائل حقوقی و قانونی آن نیز در مدت کوتاهی در آینده به اتمام میرسد.
محمد جلال، مشاور وزیر اقتصاد در این باره توضیح داد: طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان سال ۱۴۰۱ در دستورکار دولت قرار گرفت و با نظر رئیس‌جمهور، طراحی و پیاده‌سازی زیرساخت فنی طرح به وزارت اقتصاد محول شد. در مرحله اول نیازمند این بودیم که زنجیره داده‌‌‌ای مربوط به حوزه گندم و آرد و نان را در کشور شفاف کنیم. داده‌‌‌های فرآیند تبدیل آرد به نان در کشور وجود نداشت؛ برای رفع این نیاز، کارت‌خوان‌‌‌های هوشمند در نانوایی‌‌‌های کشور مستقر شد و در شهریورماه ۱۴۰۱ تقریبا به یک بلوغ استقرار کارت‌خوان‌‌‌های هوشمند رسیدیم.
وی ادامه داد: بعد از مدتی فرآیند آزمایشی مرحله دوم طرح هوشمندسازی در کشور یعنی اختصاص آرد یارانه‌‌‌ای مبتنی بر عملکرد نانوایان، به صورت آزمایشی در استان قزوین آغاز شد و آثار و نتایج مثبت آن مشاهده شد. بعد از گزارش دستاوردهای مرحله آزمایشی در ستاد اقتصادی دولت، مقرر شد مرحله دوم طرح در کلیه استان‌‌‌های کشور پیاده‌سازی شود. مرحله دوم طرح هوشمندسازی این بود که نظام تخصیص آرد یارانه‌‌‌ای در کشور که در گذشته با یک منطق سنتی در قالب یک سهمیه ثابت آرد به نانوایان در نظر گرفته می‌‌‌شد، تبدیل به یک فرآیند تخصیص هوشمند شود و مبتنی بر عملکرد نانوایان در فروش نان در دوره گذشته، اختصاص آرد یارانه‌‌‌ای در دوره بعد رقم بخورد. این فرآیند از انتهای سال ۱۴۰۱ آغاز شد و نانوایان هم به تدریج با این مضمون آشنا شدند که مفهوم سهمیه آرد باید به تدریج از ادبیات آنها کنار برود و اصولا حق دسترسی نانوایان به آرد یارانه‌‌‌ای را عملکرد واقعی آنها در کارت‌خوان‌‌‌های هوشمند رقم می‌‌‌زند که البته صحت و سقم تراکنش‌‌‌ها نیز به صورت مستمر توسط یک سامانه هوش مصنوعی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
جلال یادآور شد: با آغاز این فرآیند و اختیاراتی که به کارگروه‌‌‌های آرد و نان استان‌‌‌ها به منظور نظارت و برنامه‌‌‌ریزی تفویض شد، این الگو در سراسر کشور آغاز شد و امروز با گذشت نزدیک به یک سال از آغاز مرحله دوم طرح هوشمندسازی، این مرحله هم به بلوغ قابل قبول خود رسیده است.
وی در پاسخ به اینکه طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان چه اثری روی میزان استفاده از آرد داشته است، توضیح داد: در دو سالی که از آغاز طرح هوشمندسازی می‌‌‌گذرد، مصرف آرد یارانه‌‌‌ای در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ برای اولین بار در ۱۰ سال گذشته، روند نزولی پیدا کرد و حجم مصارف آرد یارانه‌‌‌ای در سال ۱۴۰۲ به‌‌‌‌‌‌رغم رشد جمعیت کشور، افزایش مصرف نان و افزایش فاصله قیمت گندم مصارف نان و مصارف صنف و صنعت و درنتیجه افزایش انگیزه انحراف، مصارف گندم و آرد با مصرف آرد یارانه‌‌‌ای سال ۱۳۹۸ برابر شده است.
کاهش هزینه ۵۴ همتی با هوشمندسازی یارانه آرد
جلال بیان کرد: کاهش هزینه‌‌‌ای که از محل اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد بدون هرگونه محدودیت یا سهمیه‌‌‌بندی در حوزه عرضه نان در کشور و بدون آزادسازی یا شوک قیمتی اتفاق افتاد، حدود ۳ میلیون تن برآورد می‌شود که حدود ۵۴هزار میلیارد تومان برای مجموع دو سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ است و در این برآورد معادل مصرف نان ۴۰ میلیون نفر در سال از تحمیل هزینه مازاد به منابع بودجه‌‌‌ای کشور جلوگیری شده است. در صورت عدم‌اجرای طرح و تحقق انحراف مصارف گندم و آرد یارانه‌‌‌ای، این هزینه می‌توانست به مخارج بودجه‌‌‌ای کشور تحمیل شود.
یارانه نان را حذف کنید
با این حال بسیاری معتقدند که یارانه نان و آرد باید حذف شود، چرا که اعطای یارانه آرد و نان چالش‌‌‌های متعددی ایجاد کرده و درواقع نان و آرد یارانه‌‌‌ای علاوه بر مردم، به دست کسانی میرسد که از این یارانه برای اهداف سودجویانه خود استفاده می‌کنند. واقعیت این است که فساد در داستان نان، آرد و گندم بسیار بالاست.
حجت‌‌‌الله نصیری، رئیس اتحادیه نانوایان کرج در این باره معتقد است: برای اینکه نان به قیمت و ارزش واقعی برسد؛ بهتر است یارانه نان را بردارند و نقدی به مردم پرداخت کنند تا مردم با قیمت واقعی و به اندازه مصرف واقعی خود نان را بخرند و برای آن نیز ارزش قائل شوند. با این اقدام نانوا هم می‌تواند در کارش رقابت داشته باشد و نان باکیفیت به مردم بدهد. در حال حاضر نه در کارخانه تولید آرد و نه در نانوایی رقابتی وجود ندارد. چون کارخانه آرد این استدلال را دارد که هر آردی به نانوا بدهد، او به خاطر اینکه سهمیه‌‌‌اش است مجبور است بخرد. نانوایی‌‌‌ها هم چون شلوغ هستند و تقاضا برای نان بالاست، اگر با توجه به مواد اولیه در اختیار، مجبور به پخت نان بی‌‌‌کیفیت باشند، مردم آن را می‌‌‌خرند. رقابت زمانی به وجود می‌‌‌آید که نانوا بتواند از کارخانه هر چقدر که نیازش است، آرد تهیه کند، نان بپزد و انحصاری نباشد.
رئیس اتحادیه نانوایان کرج با بیان اینکه ضایعات نان کیلویی حدود ۱۸هزار تومان به فروش میرسد، گفت: نان به علت اینکه ارزان‌‌‌تر از قیمت واقعی آن فروخته می‌شود، ارزش واقعی خود را در بین مردم از دست داده است. نان از تنور درآمده، به جز مصارف خانگی توسط افراد دیگر به عنوان ضایعات خریداری یا برای مصارف دامی فروخته می‌شود. قیمت‌گذاری نان باید حد و حسابی داشته باشد. فاصله بین قیمت واقعی نان و قیمت مصوب فروش آن هر سال به جای اینکه کاهش یابد، بیشتر می‌شود. این باعث ایجاد فساد در چرخه تولید، انباشت و توزیع خارج از شبکه قانونی آرد و نان خواهد شد.
همچنین علی حسنی، مدیر هنرستان نان و شیرینی و شکلات معتقد است: اگر به دنبال تحولی اساسی در صنعت نان هستیم باید آزادسازی آرد جدی باشد و در ادامه اگر فشار به مردم وارد شود، می‌توانند مانند یارانه‌‌‌های دیگر به مردم مستقیم یارانه نان بدهند.