- نقش حیاتی اقتصاد
اقتصاد به مثابه شریان حیات جامعه عمل می‌کند و قرآن کریم بارها به این موضوع پرداخته است. قرآن در آیه 5 سوره نساء بیان می‌کند: “وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً…”. این آیه نشان‌دهنده اهمیتی است که بر مدیریت صحیح منابع اقتصادی گذاشته شده است. ثروت در زندگی فردی و اجتماعی همچون نقش آب در حیات جانداران است، و اقتصادی کارآمد سبب قیام و پایداری جامعه می‌شود.
الف) مدیریت صحیح منابع اقتصادی
آیه مذکور تاکید بسیاری بر ضرورت واگذاری منابع اقتصادی به دست افرادی دارد که توانایی مدیریت صحیح آن‌ها را دارند، زیرا سپردن اموال به افراد نالایق و سفیه می‌تواند باعث هدررفت و بحران اقتصادی شود. این خود نشان‌دهنده آن است که اقتصاد، اگر به درستی مدیریت نشود، می‌تواند به سقوط و ضعف جامعه منجر شود.
ب ) اهمیت ثروت در جامعه
قرآن کریم ثروت را نه به عنوان یک هدف بلکه به عنوان وسیله‌ای برای قیام و پایداری جامعه معرفی می‌کند. همان‌طور که آب برای زندگی جانداران ضروری است، ثروت نیز برای دوام و رشد جامعه انسانی حیاتی است. بدون یک اقتصاد کارآمد و متوازن، جامعه نمی‌تواند استوار باقی بماند و به سرعت در برابر چالش‌های داخلی و خارجی آسیب‌پذیر خواهد شد.
ج) برآورده‌سازی نیازهای عمومی
یکی دیگر از نقش‌های حیاتی اقتصاد، برآورده‌سازی نیازهای عمومی و ایجاد رفاه برای مردم است. یک اقتصاد قوی قادر است تا فرصت‌های شغلی جدید ایجاد کند، سطح معیشت را بالا ببرد و از ایجاد نابرابری‌های شدید اجتماعی جلوگیری کند.
د) تأثیر اقتصاد بر بخش‌های دیگر
اقتصاد می‌تواند بر سایر بخش‌های اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی جامعه تاثیر بگذارد. یک اقتصاد قوی و پویا می‌تواند به گسترش و تقویت سایر نهادها و ساختارهای اجتماعی کمک کند و در مقابل، ضعف اقتصادی می‌تواند چالش‌های بزرگی را برای جامعه به همراه داشته باشد.
در مجموع، آیات قرآن با تاکید بر مدیریت صحیح و عاقلانه اقتصادی، نشان می‌دهند که با ارتقای سطح دانش و مدیریت منابع، می‌توان پایداری و شکوفایی یک جامعه را تضمین کرد.
- استقلال اقتصادی و سلطه‌ناپذیری
یکی از پیام‌های کلیدی قرآن، تشویق به استقلال اقتصادی است تا مانع از تسلط کافران بر مسلمانان شود. در آیه 141 سوره نساء آمده است: “…وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً…”. این آیه به مسلمانان یادآوری می‌کند که باید خود را از وابستگی‌ها به ویژه وابستگی اقتصادی رهایی بخشند تا از سلطه خارجی جلوگیری کنند.
الف ) مفهوم استقلال اقتصادی
استقلال اقتصادی به معنای توانمندی یک جامعه یا کشور در تأمین نیازهای خود بدون وابستگی به منابع خارجی است. این استقلال در تمامی جنبه‌های اقتصادی شامل تولید، مصرف و تامین نیازهای اساسی جامعه دیده می‌شود.
ب ) جلوگیری از سلطه خارجی
وابستگی اتصادی می‌تواند باعث محدودیت‌ها و فشارهای سیاسی و اجتماعی شود. کشورها و جوامعی که به لحاظ اقتصادی وابسته هستند، مستعد پذیرش سلطه خارجی می‌شوند، چرا که ممکن است برای تامین نیازهای خود نیازمند کمک‌های خارجی باشند.
ج ) تاکید قرآن بر خودکفایی
اسلام تاکید ویژه‌ای بر خودکفایی و تولید داخلی دارد. استقلال اقتصادی از منظر قرآن نه تنها به عنوان یک هدف اقتصادی بلکه به عنوان یک ضرورت دینی و اخلاقی مطرح می‌شود. این تاکید بر خودکفایی و توسعه اقتصادی به مسلمانان کمک می‌کند تا قدرت نفوذ و سلطه دیگران را کاهش دهند و استقلال و عزت خود را حفظ کنند.
د) پیامدهای وابستگی اقتصادی
وابستگی می‌تواند باعث آسیب‌پذیری در برابر تحریم‌ها یا فشارهای اقتصادی و سیاسی شود. یک جامعه وابسته ممکن است ناچار به پذیرش شرایطی شود که با منافع و اصول آن در تضاد است.
در نتیجه، آیات قرآن با تشویق به استقلال اقتصادی، مسلمانان را به تلاش برای ایجاد یک اقتصاد قوی و پایدار فرا می‌خوانند که می‌تواند علاوه بر تامین رفاه اقتصادی، استقلال و آزادی جامعه را تامین و تضمین کند. این اصول نه تنها از دیدگاهی اقتصادی بلکه از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز حایز اهمیت است.
- نقش اقتصاد در پیشرفت سایر بخش‌ها
آیات قرآن نشان می‌دهند که اقتصاد نه تنها برای رفاه عمومی بلکه برای پیشرفت در سایر زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز ضروری است. اسلام با توصیه به تولید و بهره‌وری اقتصادی به دنبال ایجاد یک جامعه برخوردار و عدالت‌محور است. آیه 139 سوره آل عمران می‌فرماید: “وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ”، که نشان‌دهنده پیوند ایمان و قدرت اقتصادی است.
الف) پیوند بین اقتصاد و رفاه اجتماعی
آیات قرآن بارها به اهمیت آفرینش و بهره‌وری اقتصادی اشاره می‌کنند، تاکید دارند که یک اقتصاد قوی می‌تواند زمینه‌ساز رفاه عمومی شود. رفاه عمومی شامل دسترسی به خدمات اولیه مانند آموزش، بهداشت و مسکن مناسب است که در نهایت به بهبود کیفیت زندگی و کاهش نابرابری‌های اجتماعی منجر می‌شود.
ب) تولید و بهره‌وری اقتصادی
اسلام، تولید و بهره‌وری اقتصادی را به عنوان مسیری به سوی ایجاد یک جامعه توانمند و عدالت‌محور ترویج می‌کند. این توصیه‌ها نشان می‌دهند که چگونه می‌توان از منابع به شکلی کارآمد استفاده کرده و از اسراف و تبذیر جلوگیری کرد تا علاوه بر تامین نیازهای عمومی، شرایط برای رشد و توسعه فراهم شود.
ج) پیوند ایمان و قدرت اقتصادی
در آیه 139 سوره آل عمران آمده است: “وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ”. این آیه دلالت بر آن دارد که ایمان و اعتقاد قلبی مسلمانان می‌تواند منجر به تقویت اراده و تلاش برای دستیابی به برتری اقتصادی شود. اقتصادی قوی به مسلمانان کمک می‌کند تا در برابر سختی‌ها مقاومت کنند و در مسیر تعالی حرکت کنند.
د) اقتصاد به عنوان پیشران پیشرفت
یک اقتصاد پایدار و شکوفا می‌تواند به عنوان یک موتور محرک برای سایر بخش‌های جامعه عمل کند. از توسعه زیرساخت‌ها گرفته تا ارتقای تحقیق و نوآوری، اقتصاد پویا می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کرده و سطح رفاه عمومی را افزایش دهد.
در پایان، قرآن کریم با تکیه بر اصول اقتصادی و اجتماعی، جامعه را به سمت تحقق عدالت، خودکفایی و بهره‌وری سوق می‌دهد که همگی این‌ها در جهت ایجاد یک جامعه پیشرفته و متعادل است. اقتصاد نیرومند باعث رشد سایر بخش‌ها شده و زمینه‌ساز شکوفایی در ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی می‌شود.
- ضرورت توسعۀ قوای اقتصادی
توسعه قوای اقتصادی یکی دیگر از جنبه‌های مهم تربیتی و اجتماعی در قرآن کریم است که به مسلمانان تاکید می‌کند تا با بهره‌وری و استفاده بهینه از منابع، پایه‌های استقلال و امنیت خود را تقویت کنند. آیه 60 از سوره انفال می‌فرماید: “وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ…”. این آیه بر اهمیت آمادگی و تقویت اقتصادی و نظامی به منظور مقابله با دشمنان تاکید دارد و به مسلمانان دستور می‌دهد تا در مسیر آماده‌سازی و تقویت دستاوردهای اقتصادی و نظامی خود بکوشند.
الف) مفهوم قوای اقتصادی
قوای اقتصادی به معنای ایجاد ساختارهای قوی و مستقل اقتصادی در جهت تامین نیازهای جامعه و مقابله با تهدیدهای خارجی است. این امر شامل توسعه صنایع، کشاورزی، فناوری و زیرساخت‌های مورد نیاز جامعه می‌شود که نه تنها به ثروت‌آفرینی بلکه به تقویت ساختارهای اجتماعی نیز کمک می‌کند.
ب) آماده‌سازی و تقویت اقتصادی
آیه فوق نشان می‌دهد که آمادگی اقتصادی و نظامی برای رسیدن به امنیت و صلح اجتماعی ضروری است. آمادگی اقتصادی شامل داشتن توان لازم برای تولید کالا و خدمات اساسی، حفظ تعاملات اقتصادی سالم و پایداری در برابر بحران‌ها و فشارهای خارجی است.
ج) ارتباط میان اقتصاد و امنیت
قرآن به روشنی ارتباط مستقیم بین توان اقتصادی و امنیت جامعه را نشان می‌دهد. یک اقتصاد قوی و باثبات می‌تواند توانایی جامعه را در دفاع از خود و پیشگیری از آسیب‌های خارجی افزایش دهد. همچنین، امنیت اقتصادی به اطمینان خاطر و استقرار دائم جامعه در برابر مخاطرات داخلی و خارجی کمک می‌کند.
د) توسعه فناوری و نوآوری
آماده‌سازی و تقویت اقتصادی شامل توسعه فناوری و نوآوری به عنوان ابزاری برای پیشبرد اقتصاد است. مسلمانان با تکیه بر ارتقای فناوری و استفاده از دانش‌های جدید، می‌توانند در بازار جهانی رقابت کرده و به استقلال اقتصادی دست یابند.
در مجموع، قرآن کریم با تاکید بر توسعه قوای اقتصادی، مسلمانان را به تلاش برای ایجاد یک جامعه قدرتمند و مستقل تشویق می‌کند که قادر به دفاع از ارزش‌ها و مصالح خود باشد. توسعه اقتصادی و نظامی به عنوان دو پایه اصلی پیشرفت و پایداری جامعه مسلمانان مورد توجه قرار گرفته است.
علی اکبر علیان نژادی
کانون تخصصی قرآن خدمت رضوی منطقه چهار تهران
