امروزه تاکتیک حفظ امنیت غذایی کشور تنها با راه حل قدیمی
افزایش تولید صرف محصولات کشاورزی ثبات چندانی ندارد. رشد جمعیت از یک سو و محدودیت
رو به رشد عوامل و منابع تولیدات کشاورزی نظیر آب، خاک و ... از سوی دیگر بر این
امر سایه افکنده است. بدیهی است اتلاف محصولات کشاورزی موجب خارج شدن بخش قابل
توجهی از تولیدات کشاورزی از چرخه ی تولید تا مصرف میشود. بطوریکه بر پایه آمارهای
موجود بطور متوسط 35% از محصولات کشاورزی در ایران در مراحل گوناگون ضایع می شود
که این خود شامل غذای 20-15 میلیون از جمعیت کشور است. بنابراین شناخت منابع جدیدی
چون جلوگیری و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی جهت بهره برداری مناسب تر از محصولات
کشاورزی تولیدی در این راستا امری ضروری به نظر می رسد.
کاهش ضایعات محصولات کشاورزی سبب افزایش در تولید آن بدون
افزایش در سطح زیر کشت آنها می شود که این امر فشار کمتری را به محیط زیست و منابع
آب وخاک کشور در پی خواهد داشت. با کاهش ضایعات محصولات کشاورزی هزینه ی تولید،
کاهش و کیفیت محصولات افزایش می یابد. بدنبال آن درآمد تولید کنندگان بویژه
کشاورزان خرده پا و دیگر شاغلین بخش افزایش می یابد و وضیعت تغذیه ای مردم با افزایش
دسترسی آنها به محصولات کشاورزی اصلاح و
بهبود می یابد.
ضرر و
زیانهای ضایعات گندم:
1. میزان تولید محصول را کاهش می دهد.
2. نیاز به واردات به این محصول را افزایش می دهد.
3. نهاده های مورد نیاز برای تولید را افزایش می
دهد.
از آنجایی که ضایعات درصد بالایی از تولید را شامل می شود و نیز
تاثیری که بر روی تولید ناخالص داخلی و میزان خودکفایی محصولات کشاورزی بویژه
محصولات اساسی را دارا است، بایستی بدنبال راهکارهای موثر و اساسی در جهت کاهش آن
باشیم که در این مورد توجه به تکنولوژی و بکارگیری الگوی صحیح مصرف امری ضروری است.
انواع ضایعات گندم:
ضایعات
طبیعی:
این ضایعات مربوط به مرحله ی خاصی از کشت نمی باشد و ممکن است
در دو یا چند مرحله کشت رخ دهد. عدم مقاومت ژنتیکی ارقام گندم نسبت به ریزش طبیعی،
خسارت پرندگان، خوابیدگی محصول، جوانه زنی روی سنبله و تاخیر در برداشت می تواند
دلایلی برای این نوع ضایعات باشد. منشا ضایعات طبیعی میتواند فیزیکی، فیزیولوژیکی،
بیولوژیکی، مکانیکی و ناشی از عوامل اجتماعی و اقتصادی باشد.
ضایعات
مرحله کاشت گندم:
مقدار بذر مصرفی، مازاد بر میزان بذر مصرفی توصیه شده است که
از مهمترین دلایل ضایعات مرحله ی کاشت می توان به خلا تکنیکی، شیوه ی منسوخ کاشت،
کشت سنتی، تهیه ی نامناسب بستر بذر، عدم کارایی سیستم های آبیاری اشاره کرد که نهایتاً
منجر به خطر ورس، افزایش احتمال وقوع بیماریها و افزایش هزینه ی بذر مصرفی می شود.
ضایعات
مرحله داشت:
مهمترین دلایل ضایعات مرحله داشت عبارتست از: باد زدگی، ورس،
عدم آبیاری به موقع و کمبود آب، عدم مدیریت صحیح آفات، بیماریها و تغذیه گیاهی و علفهای هرز در مرحله داشت
ضایعات
مرحله برداشت گندم:
از ضایعات گندم در مرحله برداشت می توان به عواملی چون، تاخیر
در زمان برداشت به صورت ریزش، سبز شدن روی خوشه، ضایعات برداشت توسط کمباین، شامل
ضایعات سکوی برش، واحدهای کوبنده، جدا کننده، تمیز کننده، ضایعات مربوط به برداشت
با دروگر و برداشت دستی، اشاره نمود.
ضایعات
مرحله پس از برداشت:
از مهمترین دلایل ضایعات پس از برداشت می توان به حمل و نقل،
ریخت و پاش، بوجاری، ضدعفونی، انبارداری نامناسب، ضایعات تبدیل و فرآوری اشاره
کرد.
بنابراین حداقل ضایعات در مراحل مختلف کاشت، داشت، برداشت و
بعد از برداشت را 9% در نظر بگیریم برآورد کلی ضایعات گندم در شهرستان به شرح ذیل
محاسبه می شود:
3555تن=9%
درصد ضایعات x39500 تن کل تولید گندم
شهرستان
که اگر این مقدار محصول تلف شده را بر اساس متوسط تولید پیش بینی
شده در واحد سطح (2/4 تن) محاسبه کنیم. عملکرد 846 هکتار از دسترس خارج شد و در این
سطح منابع آب، خاک، کلیه نهاده های مصرف شده، نیروی انسانی و هزینه های انجام شده
را از دست داده ایم و به عبارت دیگر ما اگر تلاش کنیم ضایعات را کاهش دهیم، افزایش
محصولی که بدست می آوریم، بدون افزایش سطح زیر کشت و استفاده از منابع آب، خاک و دیگر
هزینه ها خواهد بود و اگر 50% ضایعات را در طول برنامه کاهش دهیم، تولید 423 هکتار
را به تولید خود اضافه نموده ایم.
و از طرفی اگر ارزش ریالی ضایعات گندم را به نرخ مصوب دولت
محاسبه کنیم، مبلغ 5/37327 میلیون ریال معادل (000/750/732/3 تومان) برآورد می شود
که اگر این مبلغ را با ارزش ریالی ضایعات
نان (6234 میلیون ریال) جمع کنیم چه در بخش مکانیزاسیون و چه در بخش آب و خاک هزینه
شود، تحولی بزرگ بوجود می آید.
جمع
بندی:
در یک جمع بندی کلی می توان نتیجه گرفت که میزان ضایعات در
مراحل مختلف چرخه تولید موید این نکته است که بیشترین تلفات در مرحله برداشت و بعد از برداشت است و سیاستها و تدابیر
و برنامه ریزی انجام گرفته جهت کاهش ضایعات بایستی با اولویت این مراحل انجام گیرد.
راهکارهای
اجرایی کاهش ضایعات گندم:
1- آموزش بهره برداران، راننده های حرفه ای بخصوص
راننده های کمباین، کارشناسان، دست اندرکاران دخیل در امر چرخه ی تولید گندم از
مرحله کاشت تا مصرف
این آموزش می تواند به صورت انفرادی، گروهی، کوتاه مدت، بلند
مدت و همچنین فرهنگ سازی از طریق رسانه های گروهی انجام بگیرد.
2- اجرای صحیح طرح هدفمند کردن یارانه در بخش
کشاورزی در راستای کاهش ضایعات گندم، افزایش بهره وری و پرداخت یارانه به تولید با
حمایت از اقشار آسیب پذیر ( شامل یارانه نان، کود و ...).
3-
اجرای طرح ماشین آلات فرسوده، بخصوص کمباین و تراکتور و استفاده از کمباین هایی که
قدرت برداشت بالاتر و پتانسیل ریزش اسمی کمتری دارند با حمایت دولت از طریق پرداخت
تسهیلات بانکی و کمکهای فنی اعتباری.
4- نظارت بر عملیات کاشت، داشت و برداشت کاهش ضایعات
در مراحل مختلف تولید گندم.
5-
بکارگیری مسائل بهزراعی و بهنژادی گندم، استفاده از ارقامی که از ریزش طبیعی کمتر
برخوردار هستند.
6- بازدیدهای آموزش بهره برداران و کارشناسان از
طرحها و الگویی تحقیقی و ترویجی موفق به صورت
شهرستانی، استانی، منطقه ای و کشوری می تواند اجرا شود.
7-
طراحی و اجرای معاینه فنی ماشین آلات کشاورزی بخصوص برای ماشین آلات برداشت، کمباین
های موجود و نصب بر حسب معاینه فنی مجوز برداشت.