روند فرسایش خاک در ایران از متوسط جهانی بسیار بالاتر است و بخش بزرگی از منابع محدود آب کشور نیز آلوده به فاضلاب و آلاینده هاست. خوشبختانه دکتر روحانی اخیراً با پیشبرد تلاش هایی سیاسی و محیط زیستی برای رفع بحران آب کشور موافقت کردند. اکنون وقت آن است که با جدیت در این حوزه وارد عمل شویم و پیش از آنکه تولیدات و صادرات کشاورزی بیش از پیش کاهش یابد، به رسیدگی مشکلات مربوط به مدیریت زمین و آب کشاورزی بپردازیم.
مدیریت نامناسب اراضی
مدیریت نامناسب زمین عامل اصلی فرسایش خاک است. متوسط فرسایش خاک در ایران حدود 4,3 برابر متوسط فرسایش خاک در جهان است. یک علت این فرسایش بالا، استفاده بی رویه از مراتع برای تغذیۀ احشام است. زمانی که پوشش سبز مراتع به علت چرای بی رویه احشام از میان رود، روند فرسایش خاک افزایش می یابد. عامل دیگر فرسایش خاک از میان رفتن جنگل ها است، زیرا در پی قطع درختان، موانع طبیعی که مانع از جابجایی خاک می شود از میان می رود. بیش از 20 درصد جنگل های ایران طی شصت سال گذشته از میان رفته اند و هم اکنون پوشش جنگلی کشور تنها 7 درصد است که از تمامی نقاط دنیا پائین تر است. مراتعی که به حال خود رها شده، مدیریت نامناسب آب و خشک شدن رودخانه ها و آب های ساکن نیز عامل دیگری در فرسایش خاک است.
فرسایش خاک باعث از میان رفتن مواد معدنی خاک و کاهش حاصل خیزی زمین می شود و این امر به کاهش بازده محصولات کشاورزی می انجامد. در همین حال کاهش کیفیت زمین های کشاورزی به همراه فرسایش خاک اصلی ترین عامل بروز طوفان های شن است. در کشور ما به طور متوسط سالانه بیش از 500 مورد طوفان شن رخ می دهد (معمولاً در بهار و تابستان). طوفان های شن باعث نابودی محصولات کشاورزی، مرگ حیوانات و پر شدن چاه ها و کانال های آبیاری می شوند. این طوفان ها تاثیرات منفی هم برای سلامت انسان ها دارد و ممکن است ذرات خاک و شن باعث عفونت ریه شود و مشکلات تنفسی و قلبی ایجاد کند.
طوفان های شن برای کشورهای همسایه نیز مشکل ایجاد می کند و ممکن است به مناطقی در افغانستان و پاکستان نیز کشیده شود. در ضمن عکس این امر هم بسیار رخ می دهد و بر اساس برخی برآوردها، 90 درصد طوفان های شن در ایران از کشورهای عراق و یا سوریه سرچشمه گرفته است.
مدیریت نامناسب آب
مدیریت نامناسب آب، به خشکی دریاچه ها و رودخانه ها می انجامد و یکی دیگر از عوامل خشکی زمین های کشاورزی است. دریاچه هامون در مرز افغانستان کاملا خشک شده است. رودخانه ها در نزدیکی اصفهان و اهواز هم خشک شده اند. سطح آب دریاچه ارومیه هم به علت سدسازی و تغییر مسیر رودخانه هایی که به این دریاچه می ریختند، حدود 200 متر پائین رفته و سطح دریاچه 60 درصد کوچکتر شده است. در ضمن نمک باقی مانده از آب تبخیر شدۀ دریاچه هم با باد به زمین های اطراف پراکنده می شود و مناطق مجاور را آلوده می کند. دریاچه بختگان هم که زمانی دریاچه بزرگی در استان فارس بود، حدود 10 سال پیش خشک شد.
در ضمن، هر چند بارش باران در کشور محدود است ولی ذخیرۀ این نزولات به درستی صورت نمی گیرد. بارش باران در ایران تقریباً یک سوم متوسط جهانی است و متاسفانه در نبود روش های مناسب ذخیره، بیش از 70 درصد آب باران بخار می شود.
ماخذ: داده های بانک جهانی
آلودگی آب نیز چالش بزرگ دیگری برای بخش کشاورزی است. حتی آب مصرفی برای مزارع جنوب تهران آلوده به سموم و فاضلاب است. چند هفته پیش دو میلیون قطعه ماهی در پی ورود فاضلاب در سد فشافویه شهرستان اسلامشهر تلف شدند. آب این منطقه برای مصارف کشاورزی، پرورش ماهی و دامداری استفاده می شود. پیشتر فاضلاب با کانال آبی مخلوط و پس از آن وارد سد می شد، ولی با قطع کانال آب، فاضلاب خام به طور مستقیم وارد سد فشافویه می شود.متاسفانه موارد زیادی از آلودگی آب های کشور وجود دارد. برای مثال گزارش ها حاکی است که آب خلیج فارس هم آلوده شده و حجم عظیمی از فاضلاب ها و پساب های صنعتی و زهاب های کشاورزی وارد خلیج فارس می شود که به منابع آب و نیز ماهیگیری در این منطقه صدمات جدی وارد می کند.
مدیریت نامناسب آب نتایج ناگواری در پی داشته است. مصرف منابع آب در داخل کشور 70 درصد بیشتر از متوسط جهانی است. در حالی که مصارف کشاورزی 90 درصد مصرف آب را شامل می شود، متاسفانه تنها 30 درصد از این میزان به طور بهینه مورد استفاده قرار می گیرد. منابع آب های زیرزمینی کشور هم به شدت کاهش یافته است. مهندس چیت چیان، وزیر نیرو تائید کرده اند که وضعیت منابع آب کشور اضطراری است و عرضه در حد تقاضا نیست و ما سالانه هشتاد درصد از منابع آب تجدید شونده را مصرف می کنیم. کمبود منابع آب در نوع محصولاتی که می توانیم کاشت و برداشت کنیم محدودیت ایجاد می کند.
راه حل
حل مشکل مدیریت آب و زمین برای حل مشکلات بخش کشاورزی ضروری است. از میان رفتن زمین های کشاورزی مشکل جدیدی نیست و دولت اقداماتی را برای حل این معضل انجام داده است. درختکاری و احیاء مناطق جنگلی از جمله تلاش هایی است که دولت پیگیری کرده تا به حل مسائل مربوط به مدیریت زمین و کند کردن روند بیابان زایی بپردازد و با عواقب طوفان های شن مقابله کند. اما متاسفانه اقدامات دولت در این حوزه تاکنون چندان نتیجه بخش نبوده، زیرا در این موارد از گونه های غیر بومی پوشش گیاهی استفاده شده است. در واقع استفاده از این گونه ها تخریب مراتع را افزایش داده و از میان رفتن گونه های مختلف گیاهی و جانوری را تسریع کرده است. در این زمینه باید تلاش های جدیدی صورت گیرد و از تجربه های موفق در این زمینه استفاده شود. کشورهای اروپایی و به طور خاص اسپانیا، موفقیت بالایی در جنگل زایی و احیاء جنگل ها داشته اند. بین سال های 1990 تا 2007 کشور اسپانیا پوشش جنگلی خود را 10 درصد افزایش داد.
تلاش ها برای جلوگیری از چرای بی رویه احشام نیز محدود بوده و این امر هم به کاورزی ما آسیب رسانده است. روش موسوم به پرماکالچر یا کشاورزی پایدار یکی از راه های مقابله با این مشکل است. در این روش برای تامین نیازهای درازمدت به الگوبرداری از طبیعت و اکوسیستم طبیعی می پردازند. این روش یکی از راه حل ها برای مشکل مراتع است. هرچند کشاورزی پایدار ابتدا در کشور استرالیا آغاز شد، اما هم اکنون کارشناسان این رشته در همه نقاط جهان حضور دارند.
خوشبختانه دولت برای پیگیری مسائل مربوط به مدیریت آب تلاش هایی صورت داده است. برای صرفه جویی در مصرف آب، دولت اخیراً قیمت آب را 20 درصد افزایش داد. در همین حال به گفته مهندس چیت چیان، وزارت نیرو از شرکت های آلمانی برای همکاری در بخش آب دعوت کرده است.
برای بهبود مدیریت آب کشور، هفته بین المللی آب سنگاپور که در روزهای یازدهم تا پانزدهم خرداد ماه تشکیل می شود یکی از مکان هایی است که دست اندرکاران دولتی و بخش خصوصی می توانند با فنون پیشرفته در این حوزه آشنا شوند و به تبادل نظر با کارشناسان بپردازند. در سال های گذشته معمولاً چند تن از مقام های دولتی در این نشست شرکت داشتند، اما باید دست اندرکاران بیشتری از بخش خصوصی هم در این نشست حضور داشته باشند.
ما نباید بی تفاوت باشیم و منفعلانه نظاره گر وضعیتی باشیم که در آن سوء مدیریت آب و زمین به تراژدی منابع عام کشور بیانجامد و تقابل منافع فردی و منافع جمعی نهایتا به زیان منافع جمعی تمام شود. در مقابل، دولت، اتاق بازرگانی و خود کشاورزان می توانند در همکاری با هم به حل این مشکلات بپردازند. در واقع ایجاد و اجرای برنامه هایی با همکاری کشاورزان برای حل مشکلات این حوزه بسیار ضروری است. تنظیم برنامه های عملی برای آب رسانی، برداشتن سدها، حفظ و احیاء آب های ساکن و جاری و احیاء جنگل ها از جمله اهداف کوتاه مدتی است که ما می توانیم روی آنها تمرکز داشته باشیم. همچنان که پیشتر نیز اشاره شد، تبادل نظرات آزاد با دولت هایی که در زمینه حل مشکلات کشاورزی موفق بوده اند نیز بسیار ضروری است. در ضمن، بهبود روابط با کشورهای همسایه هم بسیار مهم است. ما می توانیم تلاش های موفقیت آمیز خود را با همسایگانمان به اشتراک گذاریم و به آنها کمک کنیم تا روش مناسبتری را در برخورد با مسائل خاک و آب پی بگیرند. امیدواریم که امسال را به سالی بدیل کنیم که در آن منابع مورد نیاز بخش کشاورزی تامین شود تا تلاش ها در این حوزه برای همه مردم نتیجه بخش باشد.