استفاده از محصولات ارگانیک امروزه در اکثر کشورها رواج بیشتری پیدا کرده و مردم به دنبال تأثیر سلامتی این گونه محصولات در زندگی روزمره‌شان هستند. اگرچه کشت و کار و استفاده از محصولات ارگانیک در دنیا کاملاً اقدام داوطلبانه تلقی می‌شود اما در سال‌های گذشته اقبال به این گونه محصولات از سوی مردم بسیار بیشتر شده است.
مردم به چند دلیل گرایش به محصولات ارگانیک پیدا کرده اند نخست اینکه استفاده از این محصولات را برای سلامتی خودشان بسیار مفید می‌دانند، استفاده بیشتر از سموم و کودهای شیمیایی باعث شده سلامت محصولات کشاورزی در برخی مواقع با خطر جدی مواجه شود و خبرهایی از انواع بیماری‌ها و سرطان‌ها به واسطه وجود باقیمانده مواد شیمیایی در محصولات کشاورزی آنها را به سمت استفاده از محصولات ارگانیک بیشتر ترغیب کرده است.
«ارگانیک به محصولاتی اطلاق می‌شود که در آن از هیچ گونه مواد و سموم شیمیایی استفاده نمی‌شود. مبارزه با آفات کاملاً به صورت بیولوژیک انجام می‌شود همچنین برای تقویت محصولات کشاورزی هم از روش‌های طبیعی و بیولوژیک به کار گرفته می‌شود.»
گردش مالی این محصول در جهان به 80 میلیون دلار رسیده و 172 کشور در این زمینه فعالیت می‌کنند. رقابت برای کسب سهم بیشتر از بازارهای تجارت محصولات ارگانیک در جهان نیز به عامل دیگری برای گرایش کشورها به محصولات ارگانیک شده است.
کشور ما ایران نیز پس از ابلاغ سند راهبردی توسعه کشاورزی ارگانیک در سال 90 به این سمت گرایش بیشتری پیدا کرد به طوری که اکنون 300 هزار هکتار از زمین‌های زراعی کشور برای پرورش محصولات ارگانیک رصد می‌شوند و 40 هزار هکتار از این زمین‌های کشاورزی ارگانیک بودنش اثبات شده و محصول کشاورزی این زمین‌ها توانسته مجوز ارگانیک کسب کند.
با توجه به اهمیت مسأله هم از نظر تأثیر آن بر سلامتی انسان‌ها به ویژه در شرایطی که مرتب گزارش‌هایی از انواع بیماری‌ها به دلیل کساد برخی محصولات کشاورزی، باقیمانده سموم و مواد شیمیایی گزارش می‌شود و همچنین به دلیل تأثیر کشت محصولات ارگانیک و سهم این گونه محصولات در بازارهای تجاری با محمد شریفی مقدم مجری طرح برنامه ترویج و توسعه کشاورزی پایدار و دبیر ارتقای سلامت محصولات کشاورزی گفت‌وگو کردیم.
فارس:محصول ارگانیک چیست؟
شریفی: محصولاتی که تحت کنترل پایش و استانداردهای ارگانیک تولید می‌شوند و هیچ‌گونه نهاده‌های شیمیایی در آنها استفاده نمی‌شود، هدف از این گونه محصولات علاوه بر تأثیر آن در سلامت انسان‌ها ایجاد محیط امن زیست‌محیطی، حفظ آب و خاک، تولید پایدار و هماهنگ‌سازی تولیدات با محیط زیست است.
فارس: محصول سالم چیست؟
شریفی: استفاده مدیریت شده از نهاده‌های شیمیایی در محصولات کشاورزی به طوری که از حد مجاز فراتر نرود به تولید محصول سالم معروف است. سطح پیش‌بینی شده برای تولید محصول سالم در سطح 800 هزار هکتار و روی 8 محصول سیب‌زمینی، پیاز، خیار گلخانه، خیار بوته‌ای، گوجه گلخانه‌ای، گوجه بوته‌ای، سیب و پرتقال بر اساس برنامه ششم توسعه تصویب شده است.
فارس:محصولات ارگانیک در کشور از چه زمانی مطرح شد؟
شریفی: از سال 88 سازمان تحقیقات بخش ترویج و کارشناسان متخصص در این زمینه پیشنهادات خود را درباره کشاورزی ارگانیک و مسائل پیرامون آن اعلام کردند و در سال 90 نخستین سند راهبردی توسعه کشاورزی ارگانیک توسط وزیر جهاد کشاورزی ابلاغ شد.
در همان ابتدای سال 15 هکتار زمین توسط افراد متخصص خودجوش در کرمان به کشت گل‌محمدی اختصاص یافت اما پس از آن آرا‌م‌آرام کشت این گونه محصولات توسعه و گسترش بیشتری پیدا کرد به طوری که امروز 300 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی که طبق سند ملی ارگانیک برنامه‌ریزی شده بود رصد و پایش می‌شود که 40 هزار هکتار از این هم کاملاً ارگانیک بودن آن احصاء شده است. توانسته‌ایم برای 35 محصول کشاورزی از جمله پسته، انار، زعفران، خرما، برنج، عناب، زیتون، زرشک، کشمش، عسل و گیاهان دارویی گواهی بین‌المللی ارگانیک از جمله گواهی ارگانیک اتحادیه اروپا در 35 محصول کشاورزی کسب کنیم.
فارس:چه معیارها و استانداردهایی برای تشخیص ارگانیک بودن محصولات کشاورزی وجود دارد؟
شریفی: سازمان استاندارد در کشور، استانداردهای لازم از جمله حد مجاز باقیمانده سموم را تدوین می‌کند و محصولات کشاورزی باید منطبق با آن تولید شود. درباره محصولات ارگانیک که کلاً نباید کود و سموم شیمیایی مصرف شود. درباره محصولات غیرارگانیک هم باید باقیمانده مواد شیمیایی در محدوده حد مجاز باشد. بنابراین تعیین محصول ارگانیک و سالم بر اساس معیارهای سازمان استاندارد که معروف به MRL هستند مشخص می‌شود. اما برای کسب گواهی اتحادیه اروپا هم آنها معیارها و استانداردهای خاص خودشان را دارند که باید منطبق بر استانداردهای آنها باشد.
در کشور ما پس از ابلاغ سند راهبردی توسعه کشاورزی ارگانیک استاندارد ملی شکل گرفت و سازمان استاندارد هم استانداردها و معیارهای مرتبط با آن را تدوین کرد. همچنین بخش ترویج، تحقیقات و کشاورزی هم در این حوزه شکل گرفت و از همه مهمتر بخش‌های خصوصی و داوطلب و نیز واحدهای پیشرو به میدان آمدند و در این زمینه فعالیت کردند.
فارس: جایگاه ایران در جهان از نظر تولید محصولات ارگانیک چگونه است؟
شریفی: جایگاه ایران از نظر سطح زیرکشت محصولات ارگانیک در دنیا 85 است و در 35 محصول کشاورزی برند ارگانیک بین‌المللی و ملی کسب کرده است. در سطح 300 هزار هکتار محصولات کشاورزی از نظر ارگانیک رصد می‌شوند و در سطح 40 هزار هکتار ارگانیک بودن آنها اثبات شده است.
فارس: آیا این استانداردها یک ساله است و مدت زمان آن منقضی می‌شود؟
شریفی: این استانداردها برای هر سال زراعی است و با آمدن سال زراعی جدید دوباره رصد و پایش روی آن انجام می‌شود حتی برای صدور گواهی اتحادیه اروپا هم دوباره این محصولات را بررسی می‌کنند و در صورت تأیید گواهی آن را صادر می‌کنند .
وی در پاسخ به اینکه آیا استانداردهای اتحادیه اروپا سخت‌گیرانه‌تر است یا استانداردهای جمهوری اسلامی ایران، گفت: بررسی‌های ما نشان می‌دهد که استانداردهای ما درباره صدور گواهی محصولات ارگانیک سخت‌گیرانه‌تر است.
فارس: محصولات ارگانیک چه فوایدی دارد که گرایش کشورها به استفاده از محصولات ارگانیک بیشتر شده است؟
شریفی: تجارت بین‌المللی این محصولات 80 میلیون دلار است و تمام کشورها برای داشتن سهم بیشتری از این تجارت رقابت می‌کنند. اگر چه سطح زیرکشت محصولات ارگانیک در جهان یک درصد بیشتر نیست اما چشم‌انداز بسیار مناسبی برای توسعه آن در آینده وجود دارد. همه کشورها به خاطر تأثیر این گونه محصولات در سلامت و همچنین فرهنگ‌سازی و تأثیر آن در محیط زیست و حتی در حوزه اجتماعی تلاش می‌کنند تا کشت این محصولات را ارتقا دهند. 172 کشور در این زمینه فعالیت می‌کنند به ویژه کشت این محصولات در آسیا مانند روسیه، ترکیه، چین رواج بیشتری دارد و این کشورها از پیشتازان این قاره هستند.
فارس: وضعیت و برنامه‌های کشت محصول ارگانیک در کشور ما چگونه است؟
شریفی: بر اساس دو برنامه پنج ساله توسعه قرار است کشت محصولات ارگانیک 3 درصد کل محصولات کشاورزی کشور را شامل شود اما من اطمینان دارم که در حال حاضر بسیاری از محصولات کشاورزی به صورت ارگانیک تولید می‌شود و در آنها از هیچ نوع سم و کودهای شیمیایی استفاده نمی‌شود و حتی ظرفیت تا 10 درصدی توسعه ارگانیک در کشور ما وجود دارد که اگر بتوانیم ظرفیت را تا 10 درصد ارتقا دهیم جزو 10 کشور نخست تولیدکننده محصولات ارگانیک جهان خواهیم شد.
در کشور ما بسیاری از محصولات جنگلی و محصولات کشاورزی سنتی اکثر روستاها به صورت ارگانیک تولید می‌شود و ما باید با رصد و پایش آنها را در محدوده محصولات ارگانیک گردآوری کنیم. استرالیا هم که بزرگترین کشاورزی دنیا را دارد بیشتر پتانسیل‌های ارگانیک خود را در مراتع و جنگل‌ها معرفی می‌کند و از این ظرفیت‌ها غافل نبوده و ما نیز می‌توانیم از ظرفیت‌های موجود کشور استفاده کنیم.
فارس: آیا آزمایشگاه‌های مرجع در کشور به حد کافی وجود دارد تا ارگانیک بودن محصولات کشاورزی را اثبات کند؟
شریفی: بله، آزمایشگاه مرجع وزارت کشاورزی، وزارت بهداشت و بخش‌های خصوصی و حتی سازمان استاندارد وجود دارد و آنها مرتب محصولات کشاورزی را مورد رصد و پایش قرار می‌دهند. برخی رصدها به صورت پایلوت انجام می‌شود.
فارس: چرا نتایج آزمایشات محصولات کشاورزی را از نظر سلامت و ارگانیک بودن منتشر نمی‌کنید تا مردم اطلاع کافی داشته باشند چرا که آنها همواره نگران وجود باقیمانده سموم و مواد شیمیایی در محصولات هستند
شریفی: در تمام دنیا معمول است که چنین گزارشاتی را به صورت عمومی منتشر نمی‌کنند اما نتایج گزارشات را به مراجع ذیصلاح نظیر مجلس، سازمان بازرسی، مراجع مرتبط حقوقی اعلام می‌کنیم.
فارس: وجود گزارش‌هایی مبنی بر بیماری‌زایی باقیمانده سموم برخی محصولات کشاورزی و همچنین استفاده بیش از اندازه از سموم و کود شیمیایی در گلخانه‌ها که از سوی کارشناسان خود شرکت‌های زیرمجموعه وزارت جهاد منتشر شده این نگرانی را ایجاد کرده که سلامت محصولات کشاورزی چندان جایگاه خوبی ندارد.
شریفی: 80 درصد ساختار کشاورزی کشور ما مبتنی بر خرده مالکی است و حدود 20 درصد به صورت کشت‌های مدرن و گلخانه‌ای داریم و در این زمینه کشت‌های مدرن هم باید ساختار مناسبی راه‌اندازی شود تا باقیمانده سموم و دارو در آنها به حداقل برسد.
اما سرانه مصرف کود شیمیایی در کشور ما 0.7 کیلوگرم در هکتار است که از میانگین جهانی بسیار پایین‌‌تر است و مصرف سموم هم در کشور ما پایین تر است.
فارس: درست است که سرانه مصرف کود شیمیایی کشور ما از میانگین جهانی کمتر است اما مشکل اصلی این است که توزیع این کودها در کشور یکسان نیست یعنی بسیاری از کشاورزان از کودهای شیمیایی استفاده نمی‌کنند و بسیاری هم بیش از اندازه استفاده می‌کنند که هر دو مشکل‌‌آفرین است. در بخش اول محصولات کشاورزی فقیر از مواد غذایی می‌شود و در بخش دوم انباشته سموم شیمیایی را خواهیم داشت.
شریفی: می‌پذیرم، درست است و ما باید تلاش کنیم تا توزیع مناسب کودها و سموم شیمیایی را در بخش کشاورزی رواج دهیم و اجازه ندهیم که باقیمانده سموم از حد مجاز فراتر رود. این مسئله با آموزش و ترویج کشاورزی و افزایش دانش و آگاهی آنها میسر می شود همچنین باید ادوات کشاورزی مانند کودپاش ها و سم پاش هم به روز باشد.
فارس:در حوزه تجارت بین‌المللی محصولات ارگانیک چه کاری انجام دادید؟
شریفی: برخی واحدهای پیشرو توانسته‌اند محصولات تولیدی خود را در بازارهای جهانی عرضه کنند که رقم قابل توجهی نست برای افزایش سطح زیرکشت تا 10 درصد هم باید برای برنامه‌ریزی داشته باشیم.
البته مشکلات تحریم هم مانع از تجارت محصولات کشاورزی و ارگانیک می شود.
فارس: برنامه را چه کسی باید داشته باشد؟ شما مگر مجری این طرح نیستید؟
شریفی: ارگانیک یک موضوع کلی است که تولید آن در دست ما است اما مسأله بازار، عرضه، قیمت و دانش فنی آن همه توسط نهادهای مختلف مدیریت می‌شود و این باید در قالب قانون حمایت شود.
فارس: آیا تاکنون حمایتی از این بخش شده است؟
شریفی: منابع اعتباری به صورت موردی از سوی جهاد کشاورزی برای آموزش و کمک به آنها ارائه می‌شود اما حمایت‌های سازمان‌یافته‌ای وجود ندارد. در دنیا از کشاورزی ارگانیک حمایت جدی می‌شود چرا که به محیط زیست کمک می‌کند. دولت‌ها اطمینان دارند که این حمایت و کمک آنها به خاطر تأثیری که در توسعه پایدار دارد جبران خواهد شد. دولت‌ها حمایت‌های خود را به صورت مشوق و یارانه ارائه می‌دهند و کشور ما هم باید از اینها الگو بگیرد.
فارس: چرا مدیریت محصولات ارگانیک در کشور متولی خاصی ندارد؟
شریفی: قانون تکلیف را مشخص کرده، بر اساس قانون ششم توسعه وزارت جهاد دفتر محیط زیست و سلامت غذا تعیین کرده که متولی بحث استانداردسازی است. از نظر حاکمیتی هم تدوین استاندارد به عهده سازمان استاندارد است و وزارت جهاد هم باید آموزش‌های لازم را بدهد.
فارس: در حال حاضر انواع انجمن‌های ارگانیک و شرکت‌ها وجود دارند آیا آنها موازی‌کاری با شما ندارند؟
شریفی: انجمن ارگانیک و سایرین که حدود 8 شرکت هستند انجمن‌های خصوصی محسوب می‌شوند.
فارس: البته بعضی شرکت‌های خارجی هم وجود دارد نظیر شرکت آلمانی که خانم بریتیسه نمایندگی آن را به عهده دارد.
شریفی: بله، این شرکت‌ها نمایندگی شرکت‌های آلمان را دارد اما در حقیقت اصل شرکت ایرانی است و با مجوز ایران صادر شده است.
فارس: جنابعالی به عنوان دبیر توسعه پایدار هستید در این زمینه چه کاری انجام داده‌اید و اصولاً تولید پایدار به چه چیزی اطلاق می‌شود؟
شریفی: سلامت محصولات مؤلفه‌های مختلف نظیر سرانه مصرف کود شیمیایی شناسنامه‌دار نبودن محصولات و آلاینده‌های مجاز دارد و پس از این سلامت محصولات تضمین می‌شود.
فارس: شما از آرزوها صحبت می‌کنید، شناسنامه‌دار کردن محصولات کشاورزی 10 سال است مطرح می‌شود اما کسی در این زمینه کاری انجام نداده است.
شریفی: این مسأله از خیلی وقت پیش مطرح است اما به هر حال ما اگر می‌خواهیم محصول کشاورزی سالم داشته باشیم، باید آنها شناسنامه‌دار شوند در حال حاضر محصولات سالم در کشور ما زیاد است اما چند محصولی که حد مجاز را رعایت نمی‌کنند اسم سایر محصولات صاحب‌نام ما را هم بدنام می‌کنند.
فارس: منظور شما از کشاورزی پایدار چیست؟
شریفی: افزایش روزافزون نیاز به غذا، محدود بودن منابع، فرسایش خاک، فرسایش شیمیایی آلاینده‌ها ایجاب می‌کند که ما برنامه مدیریتی برای امنیت غذایی، زیست محیطی داشته باشیم و نگاه ویژه‌ای به مدیریت صحیح آب و خاک اعمال کنیم. بنابراین در کشاورزی پایدار همه اینها به صورت متوازن باید پیش برود به نحوی که ضمن افزایش تولید در امنیت غذایی خللی ایجاد نشود.
فارس: آیا خودکفایی کشاورزی با کشاورزی پایدار همخوانی ندارد؟
شریفی: اتفاقاً کشاورزی پایدار بهترین تعریف برای رونق تولید و اقتصاد مقاومتی است. در کشاورزی پایدار به دنبال خوداتکایی و خودگردانی بخش کشاورزی هستیم و این بهترین نماد برای اقتصاد مقاومتی می‌توان تعریف کرد.
فارس: برخی می‌گویند هر اندازه به خودکفایی تأکید کنیم به همان اندازه کشاورزی پایدار را زیر سؤال می‌بریم
شریفی: خودکفایی با اصرار به استفاده بیش از اندازه منابع می‌تواند توسعه پایدار را تحت تأثیر قرار بدهد اما باید برنامه خودکفایی ما با در نظر گرفتن شرایط آب، خاک، محیط زیست و مدیریت درست آنها باشد تا در برنامه منظم میان‌مدت به خودکفایی همراه با توسعه پایدار برسیم.