خطرپذیری فعالیت در بخش کشاورزی به علت وابستگی زیاد آن به شرائط جوی همواره در فرایند کاشت ، داشت و برداشت ، بر مقدار و کیفیت محصول اثر مستیقم دارد و خسارت امسال بارندگی و باد شدید بر شالیکاری مازندران در زمان خوشه دهی ، هنگام تبدیل شالی به برنج سفید در شالیکوبی ها نمایان شد تا شوک ناشی از شلتوک های خالی از مغز را به جان و روان برنجکاران تزریق کند.
به اعتقاد کارشناسان کشاورزی، اگر ورس شالی در شالیزارها باعث خم شدن ساقه شالی شود، ساز و کار فتوسنتز کاهش بیشتری پیدا می کند و این وضعیت مانع جریان یافتن آب و عناصر غذایی مورد نیاز فتوسنتز شده و مانع جریان مواد حاصل از اسیمیلاسیون به ریشه ها یا دانه در حال توسعه می شود.
ورس شدگی شالی در زمین هایی که نتوان مدیریت آب را انجام داد، ممکن است باعث تر شدن دانه ها نیز بشود. در این حالت مغز شالی هنگام تبدیل در شالیکوبی ها علاوه بر تغییر رنگ برنج سبب نیمه شدن آن می شود که به معنای بازارپسندی کمتر و کاهش کیفیت است.
ورس ممکن است بر اثر نیروهای فیزیکی مانند باد ، باران یا تکرگ، آفت پذیری شالی را افزایش داده و به ضعیف شدن ریشه ها و یا ساقه ها بر اثر بیماری بینجامد. در این وضعیت به خاطر ناکافی بودن پتاسیم نسبت به ازت در خاک ، عدم توازن حاصلخیزی زمین رخ می دهد که نتیجه آن افزایش کاه نسبت به میزان محصول و کاهش ضریب تبدیل شالی به برنج سفید است.
شالیکاران مازندران امسال درحالیکه بدون روشن کردن پمپ چاه های کشاورزی و با خوشحال از فراوانی آب اقدام به کشت برنج کرده بودند، اما به دلیل بارندگی به همراه باد نسبتا شدید اواخر خرداد، ماه تیر و ماه مرداد، شالیزارهایشان در مرحله خوشه دهی دچار خسارت ورس شده است.
بر اساس اظهارات کارشناسان موسسه تحقیقات برنج ،شالیزارهایی که در اثر بارندگی و باد دچار ورس شوند ، به صورت صددرصد به مرحله خوشه دهی نخواهند رسید و با پوکی دانه شالی مواجه می شوند.
ذکر این نکته مهم است که دانه های نیمه پوک و پوک شالی در زمان درو و خرمنکوبی وارد گونی می شوند و در واقع مقدار تولید شالی را واقعی جلوه می دهد اما در فرایند تبدیل به برنج سفید کاهش ضریب تبدیل و یا بالا رفتن تولید نیم دانه خود را نشان می دهد.
طبق اظهارات کارشناسان موسسه تحقیقات برنج ، عوامل متعددی نظیر کودپاشی بیش از اندازه، نپاشیدن یکدست کودهای شیمیایی ، رعایت نکردن فاصله مناسب بین بوته های نشاء ، نداشتن مدیریت آبیاری هم می تواند حتی بر اثر یک بارندگی خفیف و وزش باد معمولی خسارت ورس شدگی را بر کشاورز تحمیل کند.
از آنجایی که همچنان عمده فعالیت های کشاورزی مازندران سنتی است و کودپاشی و نشاء برنج با دست انجام می شود، خطر ورس شدگی همواره وجود دارد ولی در شرایط آب و هوایی مانند آنچه که امسال در ماههای تیر و مرداد رخ داد، میزان خسارت را افزایش می دهد.
میانگین نیاز هر هکتار کود شیمیایی در زمین های کشاورزی مازندران ۲۰۰ کیلو گرم است و این مقدار در زمین های شالیزاری و بر اساس نوع رقم بیشتر می شود. اینکه کشاورز با دست بتواند این مقدار کود را به صورت مساوی در ۱۰ هزار متر مربع بپاشد ، یقینا امکان پذیر نیست ، در نتیجه در یک زمین یک هکتاری بخش هایی که بیشتر کود شیمیایی دریافت کردند دچار ورس می شوند و قسمت هایی که کمتر تغذیه کود شیمایی را دریافت کردند سرپا هستند درحالی که عامل وزش باد و بارندگی برای همه منطقه از زمین یکسان است.
از سوی دیگر وقتی کشاورز نتواند آبیاری مزرعه را مدیریت کند، ماندگاری بیش از حد آب و باتلاقی شدن زمین خود عاملی در سست شدن ساقه شالی محسوب می شود که ضریب ورس شدگی را حتی بر اثر وزش بادی ملایم و بارنگی های خفیف افزایش می دهد.
وقتی ساقه شالی بر اثر بارندگی و باد دچار خسارت ورس شود و کشاورز نتواند آب داخل شالیزار را تخلیه کند، به دلیل پوسیدگی ساقه و خوشه ، علاوه بر کاهش ضریب تبدیل، با تغییر رنگ و بند دار شدن برنج نیز مواجه می شود.
مدیریت سنتی و افزایش ضرر و زیان
از آنجایی که برنج سفید یکدست و بدون شکستگی مبنای قیمت‌گذاری این محصول استراتژیک است، امسال شماری از شالیکاران به دلیل کاهش تولید برنج سفید شوکه شدند و در واقع با کاهش محسوس درآمد موجه هستند.
طبق آمار رسمی جهاد کشاورزی مازندران امسال ۲۱۴ هزار و ۳۰۰ هکتار از زمین های کشاورزی استان زیر کشت برنج رفت که نسبت به سال قبل ۱۰ هزار هکتار بیشتر است.
یک شالیکار از شهرستان قائمشهر گفت که بارندگی و باد مرداد ماه سبب شد تا حدود نیمی از یک هکتاری شالیزاریش که در مرحله خوشه دهی قرار داشت، با شکسته شدن ساقه شالی ، ورس شود.
ایوب علوی توضیح داد: پس از برداشت محصول از این که مقدار قابل توجهی شلتوک برداشت کردم که نسبت به سال گذشته بیشتر بود، خوشحال شدم ولی پس از خشک شدن و تبدیل به برنج سفید تازه متوجه شدم که وضع تولید محصول نسبت به سال گذشته نه تنها بهبود پیدا نکرده بلکه با کاهش کمیت و کیفیت برنج مواجه شدم .
وی گفت: در تبدیل شالی به برنج اولا ۱۰ درصد کمتر از میانگین معمول از شلتوک برنج گرفتم و ثانیا بخشی از برنج سفید هم تبدیل به نیم دانه شد.
این کشاورز توضیح داد: در حالی که هر ساله به طور متوسط در هر هزار متر مربع ۲۹۰ تا ۳۰۰ کیلو گرم برنج سفید طارم محلی تولید می کردم ، اما امسال به دلیل ورس شدن این رقم به کمتر از ۲۷۰ کیلوگرم رسیده است.
وی افزود: بیشتر شالیزارهای منطقه بر اثر بارندگی و باد دچار خسارت ورس شدند و این مشکل هر ساله برای بخشی از شالیزارهای استان به وجود می آید اما بیشترین خسارت زمانی است که شالی در مرحله دانه بستن باشد و بدتر از آن اینکه نتوانیم آب داخل زمین شالی خوابیده شده را تخلیه کنیم.
او ادامه داد: پوسیدگی و در نتیجه تغییر رنگ و بند دار شدن برنج بدترین خسارت به کشاورزان است و خوشبختانه به دلیل وجود زهکش در حاشیه زمین ، این مشکل به وجود نیامده است و فقط با کاهش ضریب تبدیل مواجه شدم.
یکی از شالیکاران بخش لاله آباد شهرستان بابل که مدعی کاهش تولید ۴۰۰ کیلو گرمی برنج سفید از شالی ها برداشت شده از زمین یک و نیم هکتاریش شد، گفت که شرایط آب و هوایی همواره تهدید جدی در مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی است و این موضوع در برنجکاری سنتی و در زمین هایی که مدیریت همه جانبه در زمینه آبیاری وجود ندارد ، خسارت های آن چندین برابر است.
سجاد ولیپور با بیان اینکه ۸۰ درصد زمین شالیزاری بر اثر وزش باد و بارندگی دچار ورس شدند ، افزود: اگر زهکشی در پائین دست زمین منطقه وجود داشت، می توانستم با تخلیه آب از پوسیدگی ساقه شالی و پوکی دانه تا حدود زیادی جلوگیری کنم.
وی گفت: ماندگاری آب در بین شالی های خوابیده شده سبب شد تا رنگ برنج در زمان تبدیل تغییر کرده ،برنج بنددار و نیم دانه بیشتری بدست بیاید.
این کشاورز افزود: امسال که کمبود آب و خشکسالی وجود نداشت ، با کاهش مقدار تولید و بندار شدن برنج ، درآمد ما به صورت محسوسی کاهش یافته است.
وی گفت: با این که زمین کشاورزی را بیمه کرده بودم، اما کارشناسان بیمه گفتند که ورس شدگی مربوط به پاشیدن زیاد کود شیمیایی بوده است و وزش باد هم در فهرست خسارت بیمه نیامده و بیمه برای بندار شدن برنج نیز تعهدی ندارد.
بلای طبیعی و گمان بد به شالیکوبی‌داران
مدیر یکی از شالیکوبی های استان مازندران نیز با تایید کاهش ضریب تبدیل شالی به برنج سفید در برخی از شالیزارهای استان، گفت که عوامل زیادی سبب ورس شدن شالی می شود و خسارت خوابیدن شالی منوط به این است که شالی در چه مرحله ای قرار دارد.
احمد قربانی توضیح داد: در یک قطعه زمین یک هکتاری به دلیل نپاشیدن یکدست کود شیمیایی شاهد خسارت ورس حتی با وزش باید ضعیف هم خواهیم بود اما امسال بیشتر زمین های منطقه به علت بارندگی و وزش باید شدید درست زمانی که شالی در مرحله خوشه دهی بوده دچار ورس شدند.
وی با بیان اینکه خوابیده شدن ساقه شالی سبب می شود تا دانه به درستی مورد تغذیه قرار نگیرد و در نتیجه نیم دانه و یا پوک می شود، ادامه داد: کاهش مقدار تولید در شلتوک نشان نمی دهد اما وقتی شالی در خشک کن ها خشک و به مرحله تبدیل به برنج سفید می شود ، کم شدن مقدار تولید نمایان می شود.
این کارشناس برنجکوبی گفت که حتی کاهش مقدار تولید برنج سفید سبب شده است تا برخی از کشاورزان نسبت به دست کچی در داخل شالیکوبی ها شک کنند که این اصلا صحت ندارد و در واقع کم لطفی به شالیکوبی داران است.
وی افزود: شالیکاری در مازندران باید به صورت زنجیره مکانیزه شود تا خسارت ها در فرایند داشت ، کاشت و برداشت در اثر حوادث طبیعی و عوامل انسانی به حداقل برسد.
رئیس اداره برنج سازمان جهاد کشاورزی مازندران هم ورس شدگی شالی را یکی از خسارت های دائمی شالیکاری و در سال های مختلف با شدت و ضعف متفاوتی همراه است، گفت : در سال زراعی جاری به دلیل بارندگی و وزش باد نسبتا شدید واخر خرداد و اوایل مرداد ، زمین هایی که در مرحله خوشه دهی بودند، دچار خسارت ورس شدند.
ابراهیم قربان نژاد افزود: امسال شماری از کشاورزان دشت هراز در ارقام طارم محلی و طارم هاشمی دچار خسارت ورس شدند که در ضریب تبدیل شالی به برنج سفید نمایان شده است.
وی با بیان اینکه خسارت عوامل طبیعی در کشاورزی امری اجتناب ناپذیر است، در عین حال تاکید کرد: البته زمان ورس شدگی در مقدار خسارت بسیار مهم است و امسال که کشاورزان بدون دغدغه کمبود آب و دمای غیر طبیعی هوا کشت و کار کردند ، اما خوابیده شدن شالی در اثر بارندگی شالیکاران را با خسارت کاهش تولید برنج سفید مواجه کرد.
رئیس اداره برنج سازمان جهاد کشاورزی مازندران اظهار داشت: از آنجایی که عوامل ورس شدگی شالی متعدد است در مفاد بیمه نسبت به پرداخت خسارت ناشی از ورس شدگی شالی تعبیر و تفسیر های زیادی می شود که در نتیجه به نفع کشاورزان نیست.
قربان نژاد گفت: در حال حاضر حدود ۸۵درصد برداشت کشت اول برنج انجام شده است و کشاورزان شرق استان به ویژه در مناطق کوهپایه ای مانند دودانگه و چهاردانگه ، هزار جریب بهشهرو نکا ، گوهرباران میاندرود و بخش هایی از گلوگاه در حال برداشت هستند.
طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی مازندران امسال حدود ۲۱۴ هزار و ۳۰۰ هکتار از زمین های استان زیر کشت شالی رفته است که دستکم ۱۰ هزار هکتار بیشتر از سال گذشته است.