سازمان دامپزشکی کشور به عنوان متولی نظارت بر بهداشت دام و طیور و فرآورده‌های آن، موظف است که سامانه‌ای یکپارچه و هوشمند به منظور نظارت و پایش به‌روز و مستمر نرخ بیماری‌های راهبردی این حوزه در سراسر کشور تشکیل دهد تا در بزنگاه‌های حساس چون بروز همه‌گیری‌ها و طغیان¬های بیماری (Epidemics and outbreaks) قادر باشد در کمترین زمان، موثرترین اقدام لازم را انجام داده تا تلفات و عواقب بعدی همه‌گیری‌ها و اثرات مستقیم و غیر مستقیم آن بر اقتصاد کشور را به حداقل برساند.
*اهمیت و کارکرد سامانه پایش و مراقبت
با توجه به اهمیت راهبردی و کلیدی این موضوع و وجود تهدیدات متعدد و متنوع در این حوزه و تاثیر بسزای آن در امنیت غذایی کشور، جای چنین سامانه‌ای که بتواند با چنین تهدیداتی مقابله کرده و خسارات ناشی از آن را به حداقل برساند، خالی است. در این سامانه جامع، به منظور پایش و مراقبت از بروز بیماری¬ها باید به مفهوم پیشگیری توجه شایانی شود.
. سالانه بیماری¬های متعدد دام و طیور با پروفایل ژنتیکی جدید در کشور شیوع پیدا کرده و تلفات گسترده¬ای را در جمعیت¬های دام و طیور کشور رقم می زنند. کسب اطلاع از شیوع این موارد و این تغییرات ژنتیکی در سریع ترین زمان ممکن و برنامه ریزی مناسب جهت مقابله با آن، در ضمن عملکرد چنین سامانه¬ای باید تعریف شود.
فقدان این سامانه موجب شده است که برای مثال در سال 1389، 41 هزار راس و در سال 1395، 13 هزار راس گاو بر اثر ابتلا به بیماری تب برفکی تلف شوند[1] . چنین تلفات سنگینی را در حوزه طیور نیز شاهد هستیم. در سایه فقدان یک سامانه پایش و مراقبت فراگیر در کشور، طی همه‌گیری‌های رخ‌داده بیماری آنفولانزای طیور در چند سال گذشته می‌توان به تلفات 18 میلیون قطعه‌ای طیور در سال 1396 اشاره کرد که کارشناسان، کاهش 150 هزار تنی تولید تخم‌مرغ در کشور را ناشی از این تلفات گسترده دانسته اند[2] . آمار خود گویای تاثیر ژرف این همه‌گیری‌ها بر اقتصاد کشور، سبد غذایی خانوار ایرانی و به‌تبع آن استمرار تهدید مستقیم امنیت غذایی کشور می‌باشد.
*وقوع مکرر حوادث طبیعی و ضرورت ایجاد سامانه جامع پیشگیری از وقوع بیماری‌ها در کشور
در کنار بروز بیماری‌های واگیردار، وقوع حوادث غیر مترقبه مانند سیل و زلزله نیز کارزاری است که تلفات دامی گسترده‌ای را از خود برجای می‌گذارد که در عمل، مدیریت میدانی برخط و مسلط بر اوضاع از سازمان دامپزشکی به هنگام وقوع چنین مواردی نیز مشاهده نشده است. در سالی که گذشت، سیل بهاره تنها در استان گلستان، موجب تلف شدن 700 هزار قطعه مرغ گوشتی، 70 هزار قطعه مرغ مادر گوشتی و 2200 راس دام سبک شد[3] . که گزارش‌های مردمی و دامپزشکان بخش خصوصی حاکی از شیوع انواع بیماری‌های واگیردار دام و طیور و بی برنامگی سازمان دامپزشکی در مدیریت چنین شرایطی بوده است. این جمعیت گسترده دامی که بر اساس آمارهای رسمی در سال 1397، به 62 میلیون راس رسیده است، نیازمند یک کنترل و پایش برخط، مستمر و همه جانبه است.
*ضرورت ایجاد دسترسی به دامپزشکان کشور در سامانه اطلاع‌رسانی بیماری‌ها
با این حال باید پذیرفت که امکانات دولتی و نهادهای حاکمیتی به‌تنهایی قادر به نظارت و پایش مستمر تمام امور مترتب بر این جمعیت گسترده نیست. در کشورهای پیشرو در این زمینه نیز دولت‌ها به‌تنهایی قادر به مدیریت کامل جمعیت‌های دام و طیور خود نبوده و راهکارهای متنوعی را برای همپوشانی خلاهای خود برگزیده اند. ایجاد فضای همکاری بین دامپزشکان شاغل در بخش خصوصی و سازمان دامپزشکی در ارائه گزارش موارد تایید شده و مشکوک بیماری‌ها به یک پایگاه داده¬ای مشترک و یکسان در سازمان دامپزشکی، در نظر گرفتن نظام تشویق برای دامپزشکان بخش خصوصی و همچنین در نظر داشتن نظام موثرِ تشویق و تنبیه برای پرسنل دولتی می¬تواند از راه‌حل‌های کمک‌کننده در بهبود عملکرد این سامانه باشد. طبق آمار رسمی ارائه‌شده، بیش از 20 هزار نفر دامپزشک در سطح کشور در حال فعالیت هستند[4] که این جمعیت متخصص و آموزش‌دیده می‌تواند ظرفیت گسترده‌ای برای تقویت سامانه پایش سراسری و مستمر بیماری‌های دام و طیور کشور قلمداد شوند. اهمیت این جمعیت هنگامی مشخص می¬شود که بدون آن‌که بار مالی قابل توجهی را بر سازمان دامپزشکی وارد نماید، قابلیت نقش آفرینی موثر دارند.
*راهبرد نظام¬های بهداشتی در سراسر دنیا، حرکت به سمت نظام سلامت واحد (one health system)
قابل توجه است که نهادها و سازمان های بین‌المللی اقدام به راه¬اندازی سامانه‌های اینترنت پایه هشداردهنده -گزارش دهنده شیوع بیماری‌های انسان، دام، طیور و نباتات کرده¬اند که در سراسر جهان، اعضای این تارنماها اقدام به گزارش موارد قابل بررسی کرده و گروهی از متخصصین همه گیرشناسی و محققین طب عفونی و غیره وابسته به آن نهادها به ارزیابی، راستی آزمایی و تحلیل این گزارش‌ها مشغول بوده و توانسته¬اند با کمک اعضای خود در سراسر جهان نقشه‌ای هرچند ناقص از شیوع بیماری‌های راهبردی در جهان را ترسیم کنند. پروژه پرومد (promed) و هلث مپ (Healthmap) از این دست موارد به شمار می‌آیند که توانسته اند توجه مجامع علمی و بالینی را نیز به خود جلب کنند.
به نظر می‌رسد که سامانه‌های پایش و مراقبت بیماری‌ها در سراسر جهان به سمت چندوجهی شدن پیش می‌رود که دولت‌ها ضرورت همکاری با مجموعه‌های دانش بنیان و غیردولتی را در این حوزه به‌خوبی بازشناخته و حرکت خود در جهت ارتقای سلامت جوامع و تامین امنیت غذایی و زیستی را از این مسیر پی می‌گیرند.
اگر نهادهای مسئول در کشور به‌ضرورت این مهم در سیاست‌گذاری‌های کلان و تغییر رویکردهای اجرایی پی¬ نبرند و کماکان به ظرفیت‌های محدود و عملکرد تک بعدی خویش اکتفا کنند، باز هم شاهد بروز همه‌گیری‌ها و تلفات گسترده، طغیان بیماری‌های مشترک بین انسان و دام، تهدید سلامت جامعه و آسیب‌پذیر شدن امنیت غذایی آن و ادامه پیداکردن مشکلات سابق خواهیم بود. وقایعی که در آینده‌ای نه‌چندان دور، خود علت ایجاد ناهنجاری‌های اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی و سیاسی خواهد بود.