یک گروه از عوامل دفع آفات که به علت اثربخشی زیاد و قیمت ارزان و سهل‌الوصول بودن آن‌ها به عنوان جونده کش و فومیگانت (تدخینی) در برخی از کشورهای جهان و از جمله ایران مورد استفاده قرار گرفته‌اند فسفیدهای فلزی نظیر فسفیدهای آلومینیوم، روی، کلسیم و منیزیم است.
فسفید آلومینیوم از خطرناک‌ترین سموم دفع آفات بوده که در ایران به نام قرص برنج شناخته می‌شود و در نقاط مختلف کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برداشت محصول نخیلات استان بوشهر در روزهای اخیر پایان یافته است و برخی از کشاورزان و فعالان حوزه خرما، محصول خرما را در منازل و انبارها ذخیره کرده‌اند و برای نگهداری از خرما در مقابل آفات از قرص برنج استفاده می‌کنند.
قرص برنج طی روزهای اخیر باعث بروز خطرات جدی برای مردم دشتستان شده است و بر اثر آن تاکنون ۲۲ مورد مسمویت گزارش شده و چهار نفر نیز جان خود را از دست داده‌اند.
استفاده از قرص‌های ممنوعه در انبارهای خرما
فعال حوزه کشاورزی دشتستان اظهار داشت: با توجه به رشد ساخت سردخانه‌ها بهترین جایگزین برای نگهداری خرما در آبپخش نگهداری خرما سردخانه است.
حبیب بنافی بیان کرد: سردخانه‌ها کیلویی چهار هزار ریال خرما را برای شش ماه نگهداری می‌کنند و هزینه نگهداری را در پایان قرارداد از کشاورزان دریافت می‌کنند که این خود کمک بسیار بزرگی به کشاورزان است.
وی با بیان اینکه کشاورزان باید خرما را مستقیم از باغ را به سردخانه انتقال دهند افزود: خرمایی که در سردخانه نگهداری می‌شود هر کیلویی ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ تومان از کشاورزان گران‌تر از نگهداری سنتی خریداری می‌شود.
بنافی در خصوص نگهداری سنتی خرما اظهار داشت: خرمایی که به صورت سنتی نگهداری می‌شوند بعد از چند ماه هم‌وزن کم می‌کنند هم کیفیت آن‌ها خراب می‌شود.
وی با اشاره به اینکه نگهداری در سردخانه از لحاظ اقتصادی به نفع کشاورزان است و کمک می‌کند که خرمای باکیفیت‌تری به بازار عرضه شود بیان کرد: فراموش نکنیم که کشاورزان منطقه آبپخش در شیوه سنتی بیش از یک دهه است که از قرص برنج برای ضدعفونی استفاده می‌کردند و تاکنون چنین مشکلی در اثر استفاده از این قرص مشاهده نشده بود.
فعال حوزه کشاورزی دشتستان گفت: باید بپذیریم که هرچند استفاده از این قرص برای کشاورزان ممنوع اعلام‌شده، اما نوع و جنس قرص‌ها نیز عوض شده یا بهتر بگوییم قرص‌های تقلبی وارد بازار شده که نه‌فقط روی استفاده‌کننده‌ها، بلکه باعث شده هوای منطقه مورداستفاده را نیز آلوده کند.
بنافی در پاسخ به سؤال در خصوص اینکه آیا غیرازاین چند روز چند بار جهاد کشاورزی استان و شهرستان و بخش جلسه توجیهی در رابطه با خطرات این قرص برای کشاورزان برگزار کرده‌اند؟ اظهار داشت: آن‌ها فقط به سم فروشی اعلام کرده بودند این قرص‌ها ممنوع است.
وی با انتقاد از اینکه مسئولین ما عادت کرده‌اند هر وقت اتفاقی می‌افتد شروع به تشکیل جلسه و ستاد بحران می‌کنند بیان کرد: اگر بهداشت و جهاد کشاورزی در کنار همدیگر اجازه فعالیت نمی‌دادند، این کارگاه‌ها هزینه‌های چندمیلیاردی را در شهر و مکان‌های مسکونی انجام نمی‌دادند که امروز برای جابجایی با مشکل مواجه شوند.
بنافی با بیان اینکه باید تمام کارگاه‌ها و انبارها به بیرون از شهر منتقل شوند افزود: ولی نباید فراموش کنیم در شرایط فعلی و هزینه‌های سنگین امروز این کار غیرممکن است و نمی‌شود یک‌مرتبه و در یک سال یا دو سال این کار را انجام داد.
ورود قرص‌های تقلبی به بازار
فعال حوزه خرمای استان بوشهر نیز اظهار داشت: با توجه به اینکه خرما یک محصول نیمه‌خشک است و حضور و هجوم آفاتی از قبیل کرم و حشره در امان نیست، بنابراین به‌ناچار باید آفت زدایی شود تا پس از بسته‌بندی محصول شاهد وجود کرم و سایر حشرات نباشیم.
کریم جان احمدی بیان کرد: تنها جایگزین ارائه‌شده برای قرص برنج در واقع ساشه فستوکسین است که عملکردی مشابه قرص‌های فسفید آلومینیوم با کمی تفاوت دارد.
وی تصریح کرد: دلیل اینکه قبلاً این قرص‌ها چنین خطراتی نداشتند، استاندارد بودن این قرص‌ها هم به لحاظ نوع عملکرد و هم میزان مواد شیمیایی موجود و از همه مهم‌تر آروماتیک بودن قرص‌ها بود.
جان احمدی افزود: قبلاً قرص‌ها به‌گونه‌ای بودند که در صورت آزاد شدن در محیط و واکنش با اکسیژن موجود در هوا بوی آن به مشام می‌رسید و فرد متوجه وجود و انتشار گاز می‌شد که متأسفانه قرص‌های جدید ضمن اینکه آروماتیک نیستند حاوی مواد سمی و خطرناک هم هستند.
فعال حوزه خرما استان بوشهر گفت: این قرص‌ها باری اولین بار ساخت کشور هلند وارد بازار شد و خیلی باکیفیت بودند، بعدها نمونه ساخت کشور رومانی وارد بازار شد که آن‌ها نیز خیلی خوب بود ولی کم‌کم تقلبی و ضعیف آن وارد بازار شد تا کار به اینجا رسید که تا این حد سمی، کشنده و بی‌بو هستند.
مسمومیت ۲۲ نفر و فوت ۴ نفر
رئیس شبکه بهداشت و درمان شهرستان دشتستان اظهار داشت: گفت: متأسفانه استفاده از این قرص موجب مسمومیت ۲۲ نفر و فوت ۴ نفر در استان بوشهر شده است.
ماریا خویش‌دوست بیان کرد: توصیه می‌کنیم کشاورزان برای نگهداری محصولات خود از سموم مورد تأیید سازمان جهاد کشاورزی استفاده کنند.
وی با تأکید بر اینکه مردم به‌هیچ‌عنوان از قرص برنج به عنوان یک آفت‌کش یا هر عنوان دیگر استفاده نکنند گفت: قرص برنج مجاورت رطوبت و هوا که قرار می‌گیرد یک گاز بسیار سمی به عنوان فسفین تولید می‌کند که استنشاق آن برای انسان مرگ را به دنبال دارد.
خویش‌دوست اضافه کرد: استفاده از قرص برنج به هر صورتی ممنوع است و مسمومیت با قرص برنج از مرگ‌آورترین مسمومیت‌هایی است که مرگ حتمی را به دنبال دارد و تاکنون راهکاری برای نجات جان بیماران یافت نشده است.
رئیس شبکه بهداشت و درمان شهرستان دشتستان تأکید کرد: خواهش می‌کنیم کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی و عزیزان نیروی انتظامی با همکاری مراکز و شبکه بهداشت و درمان از عرضه و استفاده غیرقانونی از این قرص جلوگیری کنند.
قرص برنج برای همسایگان نیز مشکل ایجاد می‌کند
وی بیان اینکه قرص برنج یا قرص فسفید آلومینیوم یک ترکیب است که در واقع به عنوان یک آفت‌کش در کشور برای جلوگیری از فساد محصولات کشاورزی در قدیم استفاده می‌شده است تأکید کرد: استفاده از قرص برنج به هر صورتی ممنوع است چون این محصول ممکن است این قرص برای همسایه افرادی که استفاده هم کردند مشکل ایجاد کند.
خویش‌دوست اضافه کرد: از مردم عزیز خواهش می‌کنیم از استفاده این قرص تحت هر عنوان پرهیز کنند و هر جایی متوجه عرضه و استفاده از این قرص نیز شدند به کارشناسان مراکز و شبکه‌های بهداشت و درمان و سازمان جهاد کشاورزی اطلاع دهند.
رئیس شبکه بهداشت و درمان شهرستان دشتستان تأکید کرد: بازرسان بهداشت محیط و کارشناس واحد مواد غذایی و بهداشتی در چندین نوبت به صورت تیم‌های نظارتی از کارخانه‌ها، عطاری‌ها و همچنین سم فروشی‌ها بازرسی به عمل می‌آورند و در خصوص مضرات و خطرات قرص برنج آموزش‌های لازم را ارائه می‌کنند.
گاز قرص برنج در غلظت‌های بسیار پایین نیز کشنده است
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی بوشهر نیز گفت: فسفیدهای فلزی به عنوان عوامل آفت‌کش، معمولاً به اشکال مختلف نظیر قرص، پلت، پودر، بلانکت و طعمه تهیه و مورداستفاده قرار می‌گیرند.
غلامحسین محبی اظهار داشت: در اثر تماس این ترکیبات با رطوبت موجود در هوا، محصولات کشاورزی، آب و یا اسید معده (در صورت مصرف خوراکی)، گاز فسفین آزاد می‌شود.وی اضافه کرد: این گاز حتی در غلظت‌های بسیار پایین کشنده است و به همین دلیل فسفید آلومینیوم به عنوان یک فومیگانت (تدخینی) برای کنترل حشرات و آفات انباری محصولاتی چون برنج و غلات در سوله‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد.
قرص برنج نابودگری دردناک است
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی بوشهر گفت: استفاده از قرص برنج به منظور کنترل و از بین بردن آفات و حشرات موذی نه‌تنها مناسب نیست بلکه منجر به افزایش حوادث ناشی از مسمومیت و مرگ دردناک می‌شود.
وی بابیان اینکه مردم در استفاده از قرص برنج در کنترل آفات خانگی پرهیز کنند اظهار داشت:در حال حاضر، آلومینیوم فسفید با رنگ‌های خاکستری تیره، سفید قهوه‌ای و یا به شکل کریستال‌های زردرنگ و با نام‌های تجاری مختلف به عنوان آفت‌کش حشره‌کش و جونده کش استفاده می‌شود.
وی تصریح کرد: متأسفانه به دلیل عدم مدیریت استفاده از آلومینیوم فسفید، در کشور ما نیز از چند سال قبل آمار نسبتاً بالای مسمومیت‌های ناشی از این عوامل در کشور گزارش‌شده است.
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو بوشهر اضافه کرد: این امر سبب شد که اقداماتی برای ممنوعیت در واردات آن و محدودیت در فروش در سازمان‌های مسئول انجام شود، به‌گونه‌ای که از سال ۱۳۸۴ مقرر شد که فسفید آلومینیوم به شکل قرص از فهرست سموم کشاورزی مجاز حذف و هرگونه واردات، توزیع و فروش آن ممنوع شود و هرگونه کاربرد کشاورزی این سم تنها به صورت محدود و در سایر فرمولاسیون‌ها و تحت نظارت نهادهای ذیصلاح و تنها پس از اخذ مجوزهای لازم صورت گیرد.
محبی افزود: آسیب ناشی از مسمومیت با قرص برنج می‌تواند جبران‌ناپذیر باشد و به هیچ‌وجه با آفت زدن مواد غذایی در منازل و حتی موارد بسیار بزرگ‌تر قابل‌مقایسه نیست در صورتی که در موارد صنعتی راه‌حل‌های بسیار مناسب‌تری وجود دارد.
برای پیشگیری از آفت‌زدگی، سیر و مقداری نمک را جایگزین قرص برنج کنید
وی اظهار داشت: توصیه می‌شود برای پیشگیری از آفت‌زدگی غلات و حبوبات در منزل، با جایگزین کردن این سم با سیر و مقداری نمک، از بروز فاجعه در خانواده خود جلوگیری کرد.
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو بوشهر اضافه کرد: نوع دیگری از فراورده برای مصارف خانگی به نام عمومی قرص برنج وجود دارد که فاقد ماده سمی فسفید آلومینیوم بوده و حاوی عصاره سیر، تالک و نمک طعام است و به عنوان «قرص برنج با منشأ گیاهی» عرضه می‌شود که برای انسان بی‌خطر محسوب می‌شود.
محبی بیان کرد: عقل سلیم حکم می‌کند که حتی از تهیه قرص برنج با منشأ گیاهی هم به دلیل احتمال اشتباه در انتخاب آن صرف‌نظر شود.
وی توصیه کرد: فرد مسموم، خانواده‌ها و یا سایر همراهان مسمومین، از هرگونه اطلاعات در مورد نحوه مسمومیت یا مواجهه فرد مسموم به پرسنل درمان دریغ نکنند.
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو بوشهر اضافه کرد: هنگام کمک به فرد آسیب‌دیده رعایت موارد ایمنی مواجهه با این سم را داشته باشند.
برای جلوگیری از قاچاق این سم قوانین و مجازات سخت‌گیرانه‌تری وضع و اجرا شود
محبی افزود: علاوه بر آموزش همگانی و آگاه‌سازی از خطرات مواجهه با این سم، برای جلوگیری از قاچاق، خرید، فروش و حتی نگهداری و حمل‌ونقل و احتیاط در صدور مجوزهای تولید در صورت استفاده در سایر فرمولاسیون‌ها از این ماده مهلک باید که قوانین و مجازات سخت‌گیرانه‌تری وضع و اجرا شود.
وی تصریح کرد: با تأسف بسیار به دلیل تمایل استفاده کشاورزان و انبارداران و حتی استفاده‌های خانگی و نیمه‌صنعتی، همچنان موارد قاچاق و فروش غیرقانونی در بازار سیاه گزارش می‌شود.
راه‌های انتقال مسمومیت با قرص برنج
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو بوشهر در خصوص راه‌های انتقال مسمومیت با قرص برنج گفت: راه جذب پوستی قابل‌ملاحظه‌ای برای این سم وجود نداشته و راه اصلی ایجاد مسمومیت، بیشتر از طریق مصرف دهانی و مواجهه تنفسی است.
وی گفت: شدت مسمومیت با آلومینیوم فسفید در هر دو مسیر مصرف گوارشی و تنفسی بالا بوده و فسفین تولیدشده به راحتی از دستگاه گوارش و ریه جذب می‌شود.
محبی افزود: پیامد اصلی کشنده فسفید آلومینیوم معمولاً اختلال در سیستم قلبی و عروقی از طریق اثر مستقیم گاز فسفین بر میوکارد (لایه میانی قلب) و ایجاد آریتمی (ضربان غیرطبیعی قلب) است، متأسفانه مسمومیت با این سم در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اولیه با درصد بالای مرگ همراه است.
پادزهر اختصاصی در درمان مسمومیت حاد با آن وجود ندارد
وی بابیان اینکه تاکنون مکانیسم دقیق بروز اثرات سمی فسفید آلومینیوم در انسان شناخته‌نشده است گفت: پادزهر اختصاصی در درمان مسمومیت حاد با آن وجود ندارد، درنتیجه کنترل فرد مسموم بر اساس درمان حمایتی صورت می‌گیرد.
محبی اضافه کرد: مهم‌ترین امر، تشخیص سریع مسمومیت بر اساس یافته‌های بالینی، گرفتن شرح‌حال از مسموم یا اطرافیان و یا بر اساس شواهد است.
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو بوشهر در پاسخ به سؤال آیا معقولانه است که از این سم در مکان‌هایی آن هم با میزان بالای رطوبت، چون استان بوشهر برای هر هدفی استفاده کرد؟ گفت: نگهداری این ترکیب در شرایط نامناسب و مکان با رطوبت بالا با افزایش احتمال آزادسازی گاز مهلک فسفین می‌تواند برای انسان مهلک باشد.
باید از نگهداری قرص برنج در منزل جدا خودداری شود
محبی اضافه کرد: مواردی از بروز مسمومیت‌های اتفاقی در کودکان و بزرگ‌سالان در کشور در اثر استنشاق فسفین متصاعد شده از قرص برنج که در منزل مسکونی نگهداری شده بوده است وجود دارد که باید از نگهداری این فراورده در منزل جدا خودداری شود.
مدیر آزمایشگاه کنترل مواد غذایی معاونت غذا و دارو بوشهر خاطرنشان کرد: با خودداری از هرگونه خرید، نگهداری و به‌کارگیری این ترکیب ممنوعه می‌توان حافظ جان خود، خانواده خود و سایر همنوعان خود بود.