علم بیوتکنولوژی کشاورزی در جهان قدمت 70 ساله دارد و کشورهای پیشرفته و اروپایی از این علم درحوزه‌های مختلف از جمله پزشکی، زیست‌شناسی، ژنتیک، بیوشیمی، توسعه داروهای جدید و درمان، سوخت‌های زیستی، درمان بیولوژیکی، تولید مواد شیمیایی، کاغذ، منسوجات و مواد غذایی و به ویژه در محصولات کشاورزی استفاده می‌کنند.
در کشور ما نیز در یک دهه گذشته به استفاده از این علم در حوزه کشاورزی تمرکز شده است. استفاده از بیوتکنولوژی در بخش کشاورزی تولید محصولات کشاورزی به ویژه باغی را بیش از 3 برابر افزایش می‌دهد.
این افزایش از طریق استفاده از نهال‌های پربازده و همچنین مقاومتی که این نهال‌ها در برابر بیماری، آفت، خشکی و شوری دارند، محقق می شود.
ایرج رستگار دکترای بیوتکنولوژی در حقیقت کسی است که اولین بار این علم را به صورت انبوه و کاربردی در بخش کشاورزی به کار گرفته و سالانه 2 میلیون اصله نهال با ویژگی‌های پربازده و مقاوم به بازار عرضه می‌کند. مرکز بیوتکنولوژی دکتر رستگار در 18 کیلومتری جاده تهران - ساوه در شهرک صنعتی کاظمی واقع شده و قرار است تا دو هفته آینده مشابه این مرکز در رفسنجان راه‌اندازی شود.
رستگار معتقد است که راه‌اندازی چنین مراکز بیوتکنولوژی کشاورزی ما را با علم و تحقیقات عجین می‌سازد و گام به گام کشور را به خودکفایی در محصولات کشاورزی و امنیت غذایی نزدیک‌تر می‌کند. اما زمانی که از این استاد برجسته درباره موانع تولید سؤال می‌پرسم می‌گوید صندوق نوآوری شکوفایی که تسهیلات مربوط به این بخش‌ها را ارائه می‌دهد هیچ ارزشی به علم و دانش من و امثال من قائل نمی شود و برای پرداخت تسهیلات تنها دنبال وثیقه هستند. اگر بنده یک انباری دو متری داشته باشم آن را در قالب وثیقه محاسبه می‌کند اما به علم و دانش من و پروتکل‌های من که چندین میلیارد ارزش دارد توجهی نمی‌کند و به حساب نمی‌آورند.
خبرنگار فارس با ایرج رستگار 53 ساله دکترای بیوتکنولوژی و نیز تولید کننده نمونه کشوری در سال 97 و فعال در زمینه کشت بافت و تولید نهال‌های عاری از ویروس با استفاده از علم بیوتکنولوژی گفت وگویی داشته که در زیر می خوانید. رستگار در دیدار شب گذشته تولیدکنندگان با رهبر معظم انقلاب نیز حاضر بود و توضیحاتی درباره گستره اقتصادی فعالیت‌های بیوتکنولوژی ارائه داد.
فارس: آقای دکتر علم بیوتکنولوژی چیست و کاربرد آن در بخش کشاورزی چگونه است؟
رستگار: بیوتکنولوژی نوعی از تکنولوژی است که از سیستم‌های بیولوژیکی موجودات زنده بخش‌هایی از آن برای تولید یا ایجاد محصولات مختلف استفاده می‌کنند. در بخش کشاورزی از کشت بافت برای تولید نهال‌های عاری از ویروس و با بازدهی تولید بیشتر استفاده می‌شود که می‌تواند عملکرد محصولات کشاورزی را چندین برابر افزایش دهد.
فارس: مرکز بیوتکنولوژی که شما راه‌اندازی کردید کجا واقع شده و عملکرد آن در حال حاضر چگونه است؟
رستگار: «مرکز بیوتکنولوژی دکتر رستگار» را از 10 سال پیش در کیلومتر 18 تهران - ساوه، شهرک صنعتی کاظمی راه‌اندازی کردم از آنجا که رشته بنده هم بیوتکنولوژی بود بزرگترین دغدغه‌ام این بود که خدمتی به مردم انجام دهم اکنون سالانه 2 میلیون اصله نهال در این مرکز تولید می‌شود و در اختیار مردم قرار می‌گیرد.
فارس: آیا مردم تمایلی برای استفاده از این نوع نهال‌ها دارند؟ آیا استفاده از این نهال‌ها برای احداث باغات در بین آنها جا افتاده است؟
رستگار: در سال‌های گذشته مردم آنقدر به استفاده از این نوع نهال‌ها تمایل پیدا کرده‌اند که همین الان اگر با مرکز بنده تماس بگیرید آنها قطعاً تاریخ زودتر از شهریور را به شما قول نخواهند داد. مردم و کشاورزان از جای جای کشور تماس می‌گیرند و این نهال‌ها را درخواست می‌کنند.
فارس: علت ترغیب آنها به استفاده از این نوع نهال‌ها چیست؟
رستگار: در سال‌های گذشته آنها عملکرد این نوع نهال‌ها را کاملاً مشاهده کرده‌اند. من به هیچ عنوان محصولات خودم را برای کشاورزان تبلیغ نکرده‌ام اما آنها خودشان شاهد استفاده دیگر کشاورزان و عملکرد مناسب آنها بوده‌اند. کشاورزان بسیار باهوش هستند و منافع خود را می‌توانند تشخیص بدهند. زمانی که می‌بینند کشاورزی با استفاده از نهال‌های عاری از ویروس که با کشت بافت به عمل آمده محصول چند برابری تولید می‌کنند برای استفاده از این نهال‌ها از یکدیگر سبقت می‌گیرند. در تمام ایران همایش برگزار کرده‌ام و در تمام مساجد سخنرانی کرده‌ام تا آنها با مزایای این نوع نهال‌ها و کشت بافت آشنا بشوند و پس از اینکه آشنا شدند اثرات آن را در تولید کشاورزان دیگر دیده‌اند و اینها دلایلی بوده که به استفاده از این محصولات رغبت پیدا کرده‌اند.
فارس: عملکرد این نهال‌ها نسبت به مشابه معمولی چقدر است؟
رستگار: این نهال‌ها حداقل عملکرد سه برابری نسبت به مشابه سنتی دارند. مثلاً گل محمدی در یک هکتار 1.2 تا 1.8 تن در هکتار عملکرد دارد اما زمانی که یک هکتار زمین را با نهال‌های تولیدشده با کشت بافت تولید می‌کنیم عملکرد آنها به 5 تن در هکتار میرسد و در مورد سایر محصولات کشاورزی هم به همین گونه است.
فارس: اگر فرض کنید یک هکتار سیب را با پایه‌های قدیمی بکاریم و یک هکتار دیگر را با نهال‌های ایجاد شده از کشت بافت احداث کنیم عملکرد آنها چگونه خواهد بود؟
رستگار: باغی که با پایه‌های سیب حاصل از کشت بافت به عمل آمده حداقل تولید سه برابر خواهد داشت.
فارس: آقای دکتر دلیل بالا بودن عملکرد در محصولات تولید شده با کشت بافت چیست؟
رستگار: معمولاً برای تولید نهال با کشت بافت ژنوتیپ‌های مختلف را بررسی می‌کنیم و نهال‌هایی که عملکرد بسیار بالایی دارند یا مقاوم به شوری، خشکی، بیماری یا آفت هستند را انتخاب می‌کنیم و آنها را در شرایط آزمایشگاهی پرورش می‌دهیم. بنابراین نهال‌هایی که به دست می‌آید ذاتاً دارای عملکرد بالا و مقاوم به انواع بیماری‌ها و تنش‌های محیطی است و طبیعی است اگر باغاتی را با چنین نهال‌هایی احداث کنیم عملکرد آنها بالا خواهد رفت.
علت اینکه باغات و مزارع ما عملکرد پایینی دارند چند علت می‌تواند باشد؛ نخست اینکه آن محصول از نظر ژنتیکی کم‌بازده است؛ دوم اینکه در برابر انواع بیماری‌ها یا خشکی یا شوری ضعیف است و با کوچکترین تنش محیطی و یا عامل بیماری یا آفت تحت تأثیر قرار می‌گیرد و محصول پایین می‌آید. بنابراین در استفاده از روش کشت بافت همه این مشکلات را برطرف کردهایم.
فارس: آقای دکتر پس این کار شما یعنی همان انتخاب نمونه‌های پر بازده و مقاوم به نوعی حالت Selective یا انتخابی است و در حقیقت شما عمل اصلاح نژاد را نیز انجام می‌دهید.
رستگار: دقیقاً همین‌طور است. با انجام عملیات Selective یا انتخاب نمونه‌ها ما به مرور ژنوتیپ‌ها و فنوتیپ‌های قوی را در محیط قالب می‌کنیم. بنابراین نه تنها محصول کشاورزی افزایش پیدا می‌کند بلکه به مرور نژادهای برتر نیز در محیط توسعه بیشتری پیدا خواهد کرد و این در کل کشور تسری پیدا می‌کند.
فارس: آقای دکتر در زمینه یکدست شدن باغات و تأثیر آن در افزایش تولید توضیح می‌دهید؟
رستگار: تصور کنید که گل‌محمدی در کشور 75 ژنوتیپ دارد و اینها در کل کشور کشت می‌شوند. آیا همه آنها عملکرد مناسبی دارند، پاسخ منفی است. بنابراین کار ما این است که ژنوتیپ‌هایی را انتخاب می‌کنیم که عملکرد بالایی دارند و این ژنوتیپ‌ها را تکثیر می‌کنیم بنابراین نهال‌هایی که در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد نهال‌های پربازده و مقاوم خواهند بود و عملکردی که آنها خواهند داشت عملکرد بسیار بالایی است.
فارس: استفاده از نهال‌های عاری از ویروس در مقابله با بیماری‌ها چگونه عمل می‌کند؟
رستگار: مثلاً گلابی به یک بیماری طوقه بسیار حساس است و این بیماری محصولات زیادی را در کشور از بین می‌بر. ما زمانی که نهال‌های مقاوم به این بیماری را تولید می‌کنیم در حقیقت جلوی از بین رفتن بخش زیادی از این محصول را می‌گیریم. مثلاً سالانه 40 تا 70 میلیون گل شاخه بریده به کشور وارد می‌شود و ما با استفاده از روش کشت بافت و تکثیر آن در سطح وسیع می‌توانیم از واردات این میزان شاخه بریده جلوگیری کنیم و از خروج این میزان ارز از کشور جلوگیری می شود.
در حال حاضر نهال‌های حاصل از کشت بافت در تمام استان‌های کشور حتی در مرز میرجاوه و پاکستان و استان چهارمحال و بختیاری کشت شده و نتایج بسیار خوبی کشاورزان گرفته‌اند. دنیای امروز باید دانش‌محور باشد و دیگر زمان استفاده از نهال‌های با پایه سنتی و قدیمی گذشته است. تأمین امنیت غذایی در آینده در ایران و جهان وابسته به دانش و تحقیقات است و اگر کشاورزی امروز ما به سلاح دانش مجهز نباشد نمی‌تواند در آینده امنیت غذایی را تأمین کند. متأسفانه کارشناسان امروز مدرک دارند اما مهارتی ندارند، در حالی که دانشگاه باید دانش و مهارت را توأماً آموزش دهد.
امروزه کشورها دانش و تکنولوژی خود را در اختیار سایر کشورها قرار نمی‌دهند مثلاً سال‌ها پیش ما به دنبال خرید نهال خرمای مجول که کیفی‌ترین خرمای جهان است از کشورهای عرب بودیم اما این کشور عربی ممانعت کرد و در اختیار ما نگذاشت. همچنین امروزه جهان به دنبال وضع قانون است تا محصول کشورهایی که به ازای هر کیلوگرم ماده خشک آب بیشتری مصرف می‌کنند را خریداری نکنند یعنی بسیار محتمل است که در آینده اگر نخواهیم باغات خود را اصلاح کنیم محصولات کشاورزی ما دست‌مان بماند.
فارس: برای خریداران کشورها چه فرقی می‌کند که ما چگونه محصول را تولید کردهایم؟ وضع این قانون چه مفهومی دارد؟
رستگار: دنیا بر این تصور است که منابع برای همه جهانیان است و نباید هدر برود. منابع آب و خاکی که در یک کشور وجود دارد متعلق به همه جهانیان است و آنها حق ندارند هر طور که دلشان بخواهد آن را پایمال کنند بنابراین با وضع چنین قانون‌های محدوده‌کننده می‌خواهند اجازه ندهند منابع ارزشمند به همین راحتی از دست برود و برای آیندگان هم باقی بماند.
فارس: مراکز تولید کشت بافت در کشور چه میزانی از این نوع نهال تولید می‌کنند و نیاز کشور چقدر است؟
رستگار: در حال حاضر در مرکز بیوتکنولوژی رستگار 2 میلیون اصله نهال تولید می‌شود و برنامه‌ریزی کردهایم که تعداد آن را حداقل به 10 میلیون اصله برسانیم. در حال حاضر در مراکز بیوتکنولوژی که تعداد آنها شاید به انگشتان دست برسد، کل تولید به 2 تا 3 میلیون نهال هم نمی‌رسد اما نیاز کشور اکنون ده‌ها برابر این میزان است. مثلاً در کشور نیاز به 12 میلیون نفر خرما وجود دارد که هنوز برای تأمین این نیاز فاصله داریم.
فارس: روی چه نهال‌هایی کار کرده‌اید و سیستم کشت بافت را پیاده کرده‌اید؟
رستگار: در روی پایه‌های میوه دانه‌دار و هسته‌دار و روی گل‌های زینتی مانند ارکیده، ژربرا، رز، گیاهان دارویی و گل محمدی کار شده است و همچنین در مرکزی که دو هفته آینده در رفسنجان راه‌اندازی می‌شود روی پسته و خرما بیشتر کار خواهد شد.
فارس: آقای دکتر استفاده از علم بیوتکنولوژی و کشت بافت چه تأثیری در امنیت غذایی کشور می‌تواند داشته باشد؟
رستگار: زمانی که شما تولیدتان چند برابر می‌شود مثلاً در تولید سیب و گلابی محاسبه کردهایم عملکرد را تا سه برابر افزایش داده است و یا اینکه محصولات را با هزینه کمتر تولید می‌کنیم و فساد محصولات به حداقل میرسد. قدم به قدم به امنیت غذایی کشور نزدیک می‌شویم. مثلاً هلند شاخه‌های گل کل دنیا را تأمین می‌کند و در هر محصولی متمرکز بشوند می‌توانند با این روش محصول خود را چند برابر کنند.
فارس: هزینه راه‌اندازی چنین مرکز بیوتکنولوژی مشابه مرکز شما چقدر است؟
رستگار: در حال حاضر مرکز بیوتکنولوژی رستگار 30 میلیارد تومان ارزش فیزیکی دارد اما با 2 تا 3 میلیارد تومان بدون احتساب زمین می‌توان کار را شروع کرد.
فارس: آیا راه‌اندازی چنین مراکزی نفع اقتصادی هم دارد؟
رستگار: بله بزرگترین ثروتمندان جهان در حوزه بیوتکنولوژی کار می‌کنند ضمن اینکه این علم با تأثیری که در بخش تولید می‌گذارد اشتغالزا است و می‌تواند در کاهش نرخ بیکاری بسیار مؤثر باشد. استفاده از علم بیوتکنولوژی و سایر علوم نه به خاطر تأثیر آن در ثروت بلکه به خاطر تأثیر آن در امنیت غذایی باید کاملاً جدی دنبال شود. مثلاً یکی از دلایلی که ما نمی‌توانیم در گندم و یا سایر محصولات کاملاً موفق باشیم همراه نبودن تولید این محصولات با علم و دانش است.
فارس: آقای دکتر به عنوان آخرین سؤال چه موانعی سر راه تولید شما وجود دارد که فکر می‌کنید اگر برطرف بشود شرایط بهتری خواهید داشت؟
رستگار: مشکل من این است که در این مملکت به دانش بها نمی‌دهند، زمانی که به صندوق نوآوری شکوفایی برای گرفتن تسهیلات مراجعه می‌کنیم آنها وثیقه می‌خواهند، آنها یک انباری دو متری را جزو وثیقه حساب می‌آورند اما دانش من را که میلیاردها ارزش دارد در نظر نمی‌گیرند. مثلاً ماده‌ای تولید کرده‌ام که می‌تواند بذرها را کاملاً ضدعفونی کند و این کار می‌تواند در تولید نهایی محصول تأثیر شگرفی بگذارد اما بانک‌ها به این دانش توجهی ندارند و همواره به دنبال وثیقه هستند.