الگوی کشت به زبان ساده، به مفهوم تعیین نوع گیاه یا محصول مورد کاشت، متناسب با مؤلفه‌های تأثیرگذار در تولید آن محصول است که ازجمله می‌توان به مؤلفه‌های آب و هوایی، مؤلفه‌های فیزیکی وشیمیایی خاک، مؤلفه‌های جغرافیایی، تنش‌های زیستی و غیر زیستی اشاره کرد. البته غیر از مؤلفه‌های مذکور که مؤلفه‌هایی طبیعی محسوب می‌شوند لازم است مؤلفه‌های دیگری همچون مؤلفه‌های فرهنگی اجتماعی، مؤلفه‌های اقتصادی، مؤلفه‌های امنیت غذایی، تقاضا و بازار، اشتغال، دانش بومی و غیره نیز در طراحی الگوی کشت مدنظر قرار گیرد.
متأسفانه در سالیان اخیر، نبود یک برنامه کشت جامع و مدون باعث نابسامانی‌های جدی در حوزه کشت محصولات کشاورزی کشور شده است. به عنوان مثال در توسعه کشت محصولات کشاورزی معمولاً توجه چندانی به منابع پایه از جمله خاک و آب نمی‌شود. علاوه این مسائلی مانند بازار، نیاز کشور به یک محصول و … نیز مورد توجه قرار نمی‌گیرد و ما شاهد هستیم گاهی تولید برخی محصولات به اندازه‌ای زیاد است که محصول کنار جاده‌ها رها می‌شود یا خوراک دام می‌شود و گاهی تولید آنقدر کم است که قیمت این محصولات به چندین برابر نرخ منطقی آن می‌رسد. البته مسئولان وزارت جهاد کشاورزی عنوان می‌کنند که در حوزه تولید برخی محصولات به تفکیک فصل به کشاورزان برنامه ارائه می‌شود و این کشاورزان هستند که برنامه‌های ابلاغی را رعایت نمی‌کنند.
در همین زمینه حسین اصغری، مدیرکل دفتر محصولات علوفه‌ای و جالیزی معاونت امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی خبرنگار مهر با بیان اینکه برنامه کشت محصولات سبزی و صیفی به تفکیک فصل در سال ۴ مرتبه به سازمان‌های جهاد کشاورزی استان‌ها ارسال می‌شود، گفت: این برنامه‌ها محصول به محصول ارائه می‌شود و سازمان‌های جهاد کشاورزی استان‌ها نیز این برنامه را به مراکز خدمات ابلاغ می‌کنند اما گاهی برخی کشاورزان بدون توجه به این برنامه اقدام به کشت محصولات می‌کنند. این در حالی است که کشاورزان از ابلاغ برنامه‌های تولید اظهار بی اطلاعی می‌کنند و می‌گویند این برنامه‌ها در حد یک اطلاعیه یا بخشنامه است.
اجرای برنامه کشت بیشتر شعار است تا عمل!
در همین زمینه سید جعفر حسینی، مشاور عالی نظام صنفی کشاورزی اظهارداشت: اول باید ثابت شود که وزارت جهاد کشاورزی ۴ برنامه کشت را در سال به کشاورزان ابلاغ می‌کند، این برنامه‌ها چه زمانی ابلاغ شده و در اختیار چه کسانی قرار گرفته است؟
وی با بیان اینکه بنده به عنوان یک کشاورز چنین برنامه‌ای ندیده‌ام، گفت: اگر هم این برنامه‌ها ابلاغ شده برای سازمان جهاد کشاورزی استان‌ها بوده و به دست کشاورزان نرسیده است ضمن اینکه تاریخ ابلاغ نیز بسیار مهم است بعنوان مثال سازمان‌های جهاد کشاورزی استان‌ها در اردیبهشت ماه امسال تمام تلاش شأن این بود که کشاورزان را به کشت چغندر قند ترغیب کنند در حالی که آن زمان، امکان چنین کاری وجود نداشت.
این فعال بخش خصوصی ادامه داد: آیا اصلاً وزارت جهاد کشاورزی سامانه‌ای دارد که کشاورزان نوع و میزان کشت خود را در آن ثبت کنند تا مسئولان متوجه شوند کشت محصولی خاص تکمیل شده و اعلام کنند که دیگر این محصول نباید کشت شود؟ هیچکدام از این کارها انجام نشده وبرنامه کشت بیشتر شبیه شعار است یا اینکه اقدامی عملی باشد. حداقل ما چنین برنامه‌ای را ندیدیم.
همچنین محمدشفیع ملک زاده، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی کشور با بیان اینکه برنامه کشت برنامه‌ای است که صفر تا صد کار را در نظر بگیرد و به همه جزئیات توجه داشته باشد، گفت: باید به کشاورزان ضمانت داده شود که محصولشان مشکل بازار نخواهد داشت و می‌توانند به سهولت کالای تولیدی خود را به فروش برسانند.
وی با اشاره به اینکه چنین برنامه‌ای در کشور ما وجود ندارد، ادامه داد: وقتی کشاورزان محصولی را کشت می‌کنند مطمئن نیستند که این محصول به فروش می‌رسد یا خیر؟ در واقع برنامه کشت در کشور ما تابع شرایط بازار است اگر محصولی امسال خوب بفروشد سال آینده عمده کشاورزان آن محصول را کشت می‌کنند و بالعکس.
برای تدوین برنامه الگوی کشت آمایش سرزمین و اطلاعات دقیق مورد نیاز است
ملک زاده با بیان اینکه تدوین برنامه کشت نیازمند مسائلی مانند آمایش سرزمین و اطلاعات دقیق در مورد میزان نیاز و تولید است، گفت: بعنوان مثال وزارت جهاد باید مشخص کند میزان نیاز به گوجه فرنگی چقدر است و براساس ظرفیت مناطق مختلف به آنان اجازه کشت داده شود. اما در کشور ما به کشاورزان می‌گویند فلان محصول را کشت کنید و وعده‌هایی نیز به آنان داده می‌شود. بعد از مدتی با عملی نشدن وعده‌ها کشاورزان هم محصول مورد نطر را نمی‌کارند و برنامه محقق نمی‌شود.
در این راستا، مسعود اسدی واکنش به اظهارات مسئولان وزارت جهادکشاورزی که گفته بودند الگوی کشت هرسال در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد اما رعایت نمی‌شود، گفت: در تمام چند دهه گذشته و سالهای بعد از انقلاب و حتی قبل از آن، هیچ برنامه کشت مدون و سیاستگذاری شده‌ای در اختیار کشاورزان قرار نگرفته است.
وی اضافه کرد: البته گاهی به دلیل نیاز کشور به برخی محصولات از جمله ذرت و دانه‌های روغنی و گندم و …حمایت هایی انجام شده که اکنون این حمایت‌ها نیز کمرنگ شده است اما اگر در حوزه الگوی کشت بخواهیم به وزارت جهاد کشاورزی از ۲۰ نمره بدهیم به زحمت نمره آنها صفر تا پنج خواهد بود.
همچنین سید رضا نورانی، رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی با اشاره به تدوین برنامه الگوی کشت و ارائه آن به کشاورزان، افزود: اصلاح الگوی کشت و تدوین الگوی کشت از برنامه‌های اصلی وزارت جهاد بوده و تا به امروز چقدر موفق بوده متأسفانه از عملکرد تولیدکنندگان اینگونه برداشت می‌شود که طرح تا به امروز جدی انجام نشده است.
این فعال بخش خصوصی تصریح کرد: افزایش و یا کمبود برخی محصولات در سال جاری نشاندهنده آن است که طرح الگوی کشت انجام نشده است؛ پیشنهاد می‌کنم وزارت جهاد کشاورزی آن دسته از تولیدکنندگان محصولات کشاورزی که از طرح الگوی کشت حمایت می‌کنند را از مشوق‌های خرید تضمینی و یا از وام‌های ارزان قیمت و … بهره مند کند.
عدم وجود شفافیت و اطلاعات‌پایه از عمده دلایل اجرای ناموفق طرح الگوی کشت است
درباره اینکه چرا وزارت جهاد کشاورزی در تدوین الگوی کشت محصولات کشاورزی ناموفق عمل کرده است دلایل مختلفی عنوان می‌شود اما یکی از مهم‌ترین اصول در این حوزه داشتن آمار و اطلاعات دقیق و شفاف است.
در همین زمینه فرزاد نیک پندار، کارشناس مسائل کشاورزی اضافه کرد: در رابطه با عدم اجرای لایحه اصلاح الگوی کشت باید گفت که علاوه بر تأثیر مسائل و مشکلات عمومی موجود در بخش کشاورزی بر این پیشبرد این طرح، به اعتقاد بنده، عمده مشکل مربوط به عدم پیشرفت این طرح، عدم وجود شفافیت و عدم وجود اطلاعات‌پایه است. متأسفانه در حال حاضر هیچ اطلاعات منسجمی در مورد مؤلفه‌هایی که عرض کردیم برای طراحی الگوی کشت لازم است وجود ندارد. هرچند طبق ادعای مسئولین مربوطه، طراحی الگوی کشت انجام شده و آماده اجراست، لیکن طراحی الگو در فضای مبهم و غیر شفاف منجر به الگویی ناصحیح خواهد شد که در عمل با شکست مواجه می‌شود و منابع مادی و معنوی کشور را به هدر خواهد داد.
وی تصریح کرد: به‌طورکلی متأسفانه در حوزه شفافیت بخش کشاورزی بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم و شکست اکثر طرح‌ها و یا اکثر مشکلات موجود در حوزه کشاورزی ازجمله بی نظمی بازار، نوسانات شدید در عملکرد و تولید محصولات کشاورزی، عدم انسجام در تحقیقات کشاورزی و تحقیقات غیر هدفمند و ناکارآمد و …، همه و همه ناشی از نبود شفافیت اطلاعات در حوزه کشاورزی است. و از طرف دیگر در مسئولین مربوطه، به‌ویژه وزارت جهاد کشاورزی انگیزه و اراده کافی برای حل این مشکل وجود ندارد، ما هنوز در آمار دهی سالانه میزان تولید و عملکرد محصولات کشاورزی ضعف و نقص داریم به گونه‌ای که بعضاً پیش آمده که با تغییر دولت‌ها، کل آمارنامه‌های کشاورزی دولت قبلی محو شده و آمارنامه‌های جدید منتشر شده است!
زیرساختها برای اجرای طرح فراهم نیست
نیک پندار ادامه داد: در مرحله اجرای طرح اصلاح الگوی کشت نیز با مسائلی مواجه خواهیم بود؛ که عمده مشکل فراهم نبودن زیرساختها است. قطعاً اجرای چنین طرحی نیازمند برخی زیرساخت‌های فنی، مالی و دانشی است.
این کارشناس حوزه کشاورزی ادامه داد: به‌عنوان‌مثال با تغییر الگوی کشتِ یک منطقه لازم خواهد بود ماشین آلات کشاورزی مرتبط با الگوی جدید فراهم گردد و یا در معرفی گونه‌های گیاهی جدید به‌جای گیاهان قبلی، ممکن است لازم باشد دولت یارانه جبرانی به کشاورزان ارائه دهد تا مابه التفاوت کاهش درآمد کشاورز جبران شود. چیزی که در سایر کشورهای پیشرو نیز مرسوم است.
نیک پندار اظهارداشت: با وجود اینکه اصلاح الگوی کشت ازنظر مدیریت تولید و بهره برداری از منابع پایه، بسیار مهم و حیاتی است و ضرورت داشت این برنامه و رفع موانع آن جز اولویت‌های اساسی وزارت جهاد کشاورزی باشد، ولی متأسفانه تابه‌حال شاهد اقدام مهمی در این زمینه از طرف دولت نبوده‌ایم و اقدامات دفعی موجود نیز انفعالی بوده است، به‌عنوان‌مثال ممنوعیت کشت برخی محصولات در برخی استان‌ها ازجمله اقدامات انفعالی دولت بوده که ظاهراً در راستای اصلاح الگوی کشت انجام شده ولی در عمل چنین برنامه‌هایی با الگوی کشت مطلوب تناقض دارد.