سیاه و سفید کرونا برای کشاورزی

ارزیابی‌های صورت‌گرفته نشان‌دهنده آن است که بازار برخی از محصولات در کشورها بی‌رمق شده و بخشی از صادرات محصولات کشاورزی نیز هم به‌طور مستقیم و هم غیرمستقیم دچار اختلال شده است. 

در این‌خصوص، معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور تولیدی مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی آثار اقتصادی شیوع ویروس کرونا بر بخش کشاورزی ایران پرداخته است. در این گزارش آمده کرونا با تاثیر بر زنجیره تامین، تقاضا و نقدینگی، بر بنگاه‌ها و با تاثیر بر عرضه نیروی کار، مصارف کالاها و خدمات و به‌ویژه با کاهش درآمد مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در کوتاه‌مدت و بلندمدت بر اقتصاد خانوارها و اقتصاد بخش کشاورزی تاثیرگذار است. بررسی شواهد آماری حاکی از آن است که بخش مصرف و صادرات محصولات کشاورزی و غذا در ایران به ترتیب حدود ۸/ ۷ درصد و ۱۰ درصد از ارزش خود را از دست می‌دهند که میزان خسارت آن در اسفندماه ۱۳۹۸ حدود ۳۹۵۰ میلیارد تومان برآورد می‌شود. بنابراین اتخاذ بسته‌های حمایتی از تولید و تحریک مصرف در این دوران ضروری به‌نظر می‌رسد. ازاین‌رو، گسترش چتر بیمه‌ای به همراه پرداخت‌های مستقیم باید در دستور کار سیاستگذاران قرار گیرد، همچنین با توجه به احتمال افزایش قیمت‌ها در دوران پساکرونا، سیاست ذخیره‌سازی کالاها برای مدیریت بازار محصولات کشاورزی و غذا ضروری به‌نظر می‌رسد. 

از سوی دیگر، برآوردهای صورت گرفته نشان‌دهنده آن است که هراس ناشی از شیوع این ویروس، باعث شده که بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی به اغما روند به‌طوری‌که برآوردها نشان می‌دهد شوک ناشی از این بیماری به مراتب بزرگتر از بحران بزرگ اقتصادی در سال‌های 2008 - 2007 بوده و تا حدود زیادی می‌تواند به تغییر در تفکرات اقتصادی منجر شود، مانند آنچه رکود بزرگ سال 1928 در دنیا انجام داد.

بخش کشاورزی به دلیل تامین امنیت غذایی و تامین معیشت بخشی از جمعیت کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از اهمیت ویژه‌ای در اقتصاد کشور برخوردار است. بررسی پیامدها و آماده شدن فعال در قبال آنها، یکی از راه‌های مهم برای کاستن از نگرانی و استرس درخصوص بحران‌ها است. کرونا اتفاقی منفی برای اقتصاد اکثر کشورهای دنیا است و اغلب مشکلات ایجاد‌شده یا قابل پیش‌بینی آن در ایران مشابه دیگر کشورهای جهان است. اما به سبب مدت زمان چند ماهه از شیوع این بیماری در جهان و حدود دو ماهه آن در ایران، زمان اظهارنظر قطعی درباره آثار و خسارت‌های احتمالی این بیماری کافی نیست. هرچند برخی تصور می‌کردند که به واسطه نیاز مستمر انسان به غذا که بخش اعظم تولیدات بخش کشاورزی را تشکیل می‌دهد، شیوع بیماری کرونا بر بخش کشاورزی و تولیدکنندگان آن، اثری نداشته باشد، اما این بحران بر فعالیت‌های بخش کشاورزی نیز مانند سایر بخش‌های اقتصادی تاثیرگذار خواهد بود؛ به‌طوری‌که بحران کرونا بر بخش کشاورزی کشور، در شرایطی که این بخش با مشکلات و چالش‌های اساسی همانند کمبود سرمایه‌گذاری، پایین بودن بهره‌وری، ناکارآمدی بازار و تولید مواجه است، بر شدت آسیب‌پذیری این بخش افزوده است. 

  تصویری از وضعیت کشاورزی ایران

کشاورزی در ایران یکی از خصوصی‌ترین بخش‌های اقتصادی است و بیش از 90 درصد آن به‌صورت کاملا رقابتی اداره می‌شود و سهم 10 درصدی از تولید و 18 درصدی از اشتغال کشور را به خود اختصاص داده است. این بخش رکن اساسی در تامین امنیت غذایی بوده و ناپایداری آن چالش‌های فراوانی در مسیر رشد و توسعه اقتصاد کشور ایجاد خواهد کرد. براساس داده‌های اعلام‌شده نرخ رشد بخش کشاورزی ایران در فاصله سال‌های 1389 تا 1398 نشان می‌دهد که به‌رغم اینکه در این دهه، تحریم‌های شدیدی بر اقتصاد کشور تحمیل شده، اما بخش کشاورزی 43 درصد بزرگ‌تر شده و در سال اخیر رشد آن به 5/ 7درصد رسیده است. ازاین‌رو، بخش کشاورزی گرانیگاه اقتصاد کلان در شرایط بحرانی بوده و به تاب‌آوری اقتصاد کشور کمک کرده است. در شرایط شیوع ویروس کرونا نیز انتظار می‌رود که بخش کشاورزی آسیب کمتری را نسبت به بخش‌های صنعت و خدمات تجربه کند. داده‌های اعلام‌شده نشان‌دهنده آن است که پنج قلم عمده صادراتی از لحاظ وزنی تا انتهای بهمن ماه 1398 شامل هندوانه، سیب، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز و موسیر و به لحاظ ارزشی نیز پسته پوست‌تازه یا خشک، ‌سیب تازه،‌ گوجه‌فرنگی، مغز پسته تازه و خشک و هندوانه اختصاص داشته است. 

در بخش واردات نیز پنج قلم عمده وارداتی از لحاظ وزنی تا انتهای بهمن سال 98 در بخش کشاورزی به ذرت دامی، جو، کنجاله سویا، لوبیای سویا و شکر تصفیه‌نشده اختصاص داشته و به لحاظ ارزشی نیز در این دوره زمانی پنج قلم عمده وارداتی دربرگیرنده گروه‌های ذرت دامی، برنج نیمه‌سفید شده یا کامل سفید شده، جو، کنجاله و لوبیای سویا بوده است. 

ارزیابی‌های صورت گرفته همچنین بیانگر آن است که همسایگان و کشورهای آسیایی مهم‌ترین شرکای تجارت خارجی ایران محسوب می‌شوند، به‌طوریکه سال گذشته، کشورهای چین با 9 میلیارد و 500 میلیون دلار، عراق با 8 میلیارد و 900 میلیون دلار، ترکیه با 5 میلیارد و 400 میلیون دلار، امارات‌عربی‌متحده با 4 میلیارد و 500 میلیون دلار، افغانستان با 2 میلیارد و 300 میلیون دلار و سایر کشور‌ها با 10 میلیارد و 900 میلیون دلار واردات، بزرگترین کشورهای واردکننده کالاهای غیرنفتی از ایران بودند. 

همچنین چین با صادرات 11 میلیارد و 200 میلیون دلار، امارات‌عربی‌متحده با 8 میلیارد و 900 میلیون دلار، ترکیه با 4 میلیارد و 200 میلیون دلار، هند با 3 میلیارد و 600 میلیون دلار و آلمان با 2 میلیارد و 100 میلیون دلار بیشترین کالاها را در سال گذشته به کشور ما صادر کرده‌اند.هر تن کالای وارداتی هزار و 220 دلار ارزش داشت درحالی که ارزش هر تن کالای صادراتی به ایران فقط 309 دلار بود.

از سوی دیگر، بیش از 85 درصد واردات کشور را در سال گذشته مواد اولیه یا واسط مورد نیاز کارخانجات و بخش تولید یا ماشین‌آلات تولیدی تشکیل می‌دهد و در همین مدت، علاوه بر ذخایر راهبردی، 25میلیون تن کالای اساسی و نهاده‌های تولید و نهاده‌های دامی وارد کشور شده است که این امر، نقش مهمی در تعادل بخشی به بازار و جلوگیری از تکانه‌های شدید اقتصادی در سال گذشته داشته است.

  تجارت محصولات کشاورزی

براساس ارزیابی‌های صورت گرفته بیش از 50 درصد کالاهای کشاورزی ما به عراق و بیش از 90 درصد کالاها به عراق، افغانستان، فدراسیون روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان، امارات متحده عربی، پاکستان، ترکمنستان، کویت، قطر، قزاقستان، جمهوری عربی سوریه، ارمنستان، گرجستان و اوکراین صادر شده است. هراس شرکای تجاری در کشورهای منطقه از انتقال ویروس به کشورشان از طریق مراوده با کشور ایران منجر به بستن مرزهای زمینی کشورهای عراق، افغانستان و ترکیه و مرزهای هوایی در کشورهای ترکیه، گرجستان و امارات شده است که این امر نیز فعالیت‌های تجاری با کشورهای همسایه را مختل کرده است. 

بسته شدن مرزها موجب پس‌زدگی کالا به سمت بازار داخل می‌شود و چون کرونا چند ماه طول می‌کشد، این مشکل نیز تداوم خواهد داشت. از طرف دیگر، با کاهش عواید نفتی کشور، کاهش درآمد ارزی غیرنفتی می‌تواند در واردات کالاهای اساسی تاثیر منفی بگذارد. در عین حال، در صورت تداوم محدودیت‌های صادراتی ازسوی کشورهای همسایه به ویژه عراق، بخشی از تولیدات بخش کشاورزی بازار فروش خود را از دست خواهد داد و اعتماد مصرف‌کننده بازارهای هدف نسبت به سلامت غذای ایران کاهش می‌یابد و برگشت اعتماد به بازار و مصرف‌کننده بسیار هزینه‌بر و زمان‌بر خواهد بود. این موضوع تهدید جدی برای بازار جهانی محصولات کشاورزی ایران و به خصوص کشورهای منطقه و همسایه با ایران است. 

  پیشنهادهای سیاستی 

با توجه به این گزارش می‌توان گفت بدون شک شیوع ویروس کرونا آثار شگرفی بر سبک زندگی انسان‌ها خواهد داشت. این پدیده همچنین می‌تواند بسیاری از پارادایم‌های اقتصادی را دستخوش تغییر کند. بنابراین، آثار اقتصادی این پدیده بیش از سایر موارد قابل توجه بوده و به همین دلیل بسیاری از کشورهای دنیا بسته‌های حمایتی قابل توجهی را برای عبور از این بحران در نظر گرفته‌اند. در بین بخش‌های اقتصادی، بخش کشاورزی نیز متاثر از آن خواهد بود، اگرچه میزان اثرپذیری آن نسبت به بخش‌های صنعت و خدمات کمتر است. در این خصوص در ادامه به اثرات شیوع کرونا اشاره می‌شود:

کاهش قیمت کالاهای کشاورزی: افت قیمت انرژی و کالاها باعث تضعیف سرمایه‌گذاری و کاهش رشد تولید ناخالص داخلی در کشورهای صادرکننده می‌شود، اما با کاهش تقاضا انتظار می‌رود قیمت محصولات اساسی کشاورزی نیز کاهش یابد که این به‌طور بالقوه برای واردکنندگان، تجار و مصرف‌کنندگان موقعیت مناسبی است.

فسادپذیری اغلب تولیدات کشاورزی: فسادپذیری اغلب تولیدات کشاورزی به‌ویژه صیفی‌جات و محصولات گلخانه‌ای وکاهش خریداران به دلیل شرایط پیش آمده به ویژه برای شب عید موجب فروش نرفتن یا اتلاف آنها شده است.

کاهش تولید: با ماندن در خانه پس از شیوع کرونا، رها کردن شغل به دلیل ترس از مبتلا شدن به بیماری یا اعمال قرنطینه عرضه نیروی کار کاهش یافته است. در صورت طولانی شدن بحران کرونا، تولید بخشی از محصولات کشاورزی مانند تولید گل‌های زینتی غیرضروری تلقی شده و با کاهش شدید تولید مواجه خواهند شد. همچنین با خانه‌نشین شدن مردم و بالطبع با تغییر در الگوی مصرف، تولید بخش قابل توجهی از تولیدات صنایع غذایی مانند کنسرو، کمپوت، الویه و... با کاهش مواجه خواهد شد. لذا تولید در بخش کشاورزی و به ویژه خدمات مرتبط (در زنجیره عمده فروشی و خرده‌فروشی) و صنایع تبدیلی کاهش می‌یابد. 

برآورد میزان زیان کل بخش کشاورزی: با توجه به اثرگذاری 8/ 7 درصدی شیوع ویروس در بخش مصرف و 10 درصدی در بخش صادرات، میزان حداقل خسارت ناشی از این بحران در اسفندماه 1398 در حدود 3250 میلیارد تومان در بخش مصرف و 700 میلیارد تومان در بخش صادرات تخمین زده می‌شود. 

مدیریت صادرات محصولات کشاورزی: با توجه به محدودیت‌های صورت گرفته از طرف کشورهای دیگر و نگرانی از کاهش درآمدهای صادراتی غیرنفتی از یک‌سو و کاهش درآمدهای نفتی ازسوی دیگر، مدیریت صادرات شامل پایش مستمر بازارهای هدف صادراتی ایران بر حسب محصول و استخراج موانع صادراتی و بهره‌گیری از رایزنی وزارت امور خارجه برای صدور کالاها به کشورهای همسایه برای رفع موانع مزبور ضروری است. درخصوص پس‌زدگی کالاهای کشاورزی صادراتی به بازار داخلی نیز لازم است دولت آمادگی خرید کالاهایی مانند شیر، تخم‌مرغ و... را داشته باشد تا آسیب به تولید وارد نشود چون رفع چنین آسیبی بر تولید می‌تواند تا دو سال طول بکشد. 

  جایگاه بخش کشاورزی در پساکرونا

بحران‌های مصنوعی برخلاف مخاطرات طبیعی معمولا به سود بخش کشاورزی در ایران بوده است. شیوع ویروس کرونا جایگاه این بخش را بیش از گذشته تقویت خواهد کرد و منجر به تغییر الگوهای ذهنی نسبت به این بخش می‌شود. از آنجا که شیوع این ویروس تجارت محصولات کشاورزی و غذا را تحت‌تاثیر قرار داده است، از این رو نمی‌توان برای همیشه چشم امید به واردات این محصولات داشت، زیرا درمواقع بحرانی واردات محصولات می‌تواند اصالت خود را از دست دهد. بنابراین انتظار می‌رود که برای بخش کشاورزی در اقتصاد پساکرونایی نقش ویژه‌ای قائل شد.