الگوی کشت طی سالهای اخیر یکی از چالش برانگیزترین مباحث مطرح شده در حوزه کشاورزی کشور بوده است؛ بسیاری ازکارشناسان و دست اندرکاران نابسامانی‌های تولید و حتی بازار محصولات کشاورزی را ناشی از عدم اجرای الگوی کشت مناسب می‌دانند. طی هفته‌های گذشته مازاد تولید گوجه فرنگی، پیاز و برخی از محصولات دیگر مجدداً بحث عدم اجرای دقیق الگوی کشت رادر کشور و توجه بیشتر به این مساله را پررنگ‌تر کرده است. کارشناسان خواهان توجه به تجربیات سایر کشورها در این حوزه و استفاده از آن برای اجرای دقیق الگوی کشت در کشورمان هستند. در همین زمینه مصاحبه‌ای را با آقای بو ژو ( Bo Zhou)، کارشناس امور زراعت دفتر منطقه‌ای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در آسیا و اقیانوسیه انجام دادیم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
الگوی کشت دقیقاً به چه معناست؟
- الگوی کشت به نسبت مساحت زیر کشت محصولات مختلف در بازه‌های زمانی مختلف اشاره دارد. همچنین زمان و ترتیب مکانی یا توالی محصولات زراعی یا آیش دادن یک زمین زراعی خاص را نشان می‌دهد. بنابراین تغییر در نسبت زمین زیرکشت محصولات مختلف و همچنین تغییر در ترتیب زمانی و مکانی محصولات زراعی الگوی کشت نامیده می‌شود. در ادامه چند گزاره مشخص و توضیح مرتبط با آن برای تشریح بیشتر موضوع ارائه شده است.
لطفاً با ذکر مثال‌هایی تمایز بین توالی زمانی و مکانی را توضیح دهید.
- توالی زمانی: عبارت است از چرخش محصولات یا به عبارتی کشت نوبتی محصولات، برای مثال سویا را بعد از گندم زمستانه در مناطق معتدل کشت می‌کنند
توالی مکانی: در این‌باره می‌توان به کشت مخلوط ذرت و سیب‌زمینی در مجاورت هم اشاره کرد.
اگر در زمینی طی یک فصل یک محصول خاص کشت شود آیا می‌توان گفت که الگوی کشت از نظر توالی زمانی تک محصوله است؟
- این گزاره الزاماً درست نیست. کشت تک‌محصوله به پرورش همان محصول طی سالهای متوالی بدون تغییر و چرخش محصول کاشته شده در آن زمین اشاره داد.
اگر در زمینی طی یک فصل و فصل بعد از آن و فصل‌های پس از آن، یک محصول کشت شود آیا می‌توان گفت که الگوی کشت از نظر توالی زمانی تک‌محصوله است؟
- بله درست است.
آیا اگر در یک مزرعه طی یک سال بیش از یک محصول به توالی کشت شود به آن کشت چندین محصوله گفته می‌شود یا اگر دو محصول کشت شود دو محصوله خوانده می‌شود؟
- بله، درست است.
به نظر شما، برای تدوین و اجرای طرح الگوی کشت چه الزامات و امکانات فنی و علمی مورد نیاز است؟
- این امر بستگی به نوع محصول، حاصلخیزی زمین، در دسترس بودن سایر منابع طبیعی و شرایط آب و هوایی مطلوب برای تولید محصول دارد ضمن اینکه بیماری‌ها و سیکل آفات می‌تواند بر تدوین و اجرا الگوی کشت تأثیرگذار باشند.
آیا می‌توانید نمونه‌های ملموسی از کشورهایی که در حوزه تدوین و اجرای الگوی کشت موفق عمل کردند، ارائه کنید؟
- در اندونزی و چین کشت مخلوط، ردیف به ردیف ذرت و سیب زمینی یک شیوه مرسوم برای ارتقای تولید هر دو محصول در مناطق با ارتفاع متوسط در این دو کشور است. همچنین محصول ماش در استرالیا به طور گسترده‌ای با غلات تابستانی و زمستانی به صورت نوبتی جابه‌جا شده و کاشته می‌شود. همچنین کشت نوبتی گندم با ذرت، گندم با سویا، گندم با برنج، و کلزا با برنج از جمله شیوه‌های رایج در نقاط مختلف چین هستند.
سازمان‌های بین‌المللی از جمله فائو، چگونه می‌توانند از کشورها در زمینه تدوین و اجرای الگوی کشت حمایت و پشتیبانی کنند؟
- فائو از طریق اجرای پروژه‌های میدانی مختلف از کشورهای عضو خود در زمینه تدوین و اجرای الگوهای کشت به منظور دستیابی به بهره‌وری و پایداری بیشتر در امر کشاورزی پشتیبانی می‌کند. به عنوان مثال، هدف پروژه GEF7 که هم‌اکنون در کشور چین در حال اجرا است، پشتیبانی از الگوهای مختلف کشت محصولات از جمله گندم / ذرت، گندم / برنج، کشت دوگانه برنج / برنج، و کشت تک محصوله برای افزایش تولید محصول و بهبود پایداری زراعی و همچنین افزایش بهره‌وری است.
به نظر شما، تا چه‌میزان انتظار می‌رود که توسعه و اجرای الگوی کشت بتواند در بهبود بخش‌های کشاورزی کشورها و توانمندسازی فعالان کشاورزی (کشاورزان) نقش آفرین باشد و چگونه این امر ممکن است؟
- اتخاذ الگوهای کشت مختلف برای تولید زراعی مزایای مختلفی دارد که عمدتاً شامل موارد زیر می‌شود؛ یک) افزایش بهره‌وری زمین‌های زراعی که منجر به تأمین امنیت غذایی و تغذیه و همچنین بهبود وضعیت معیشتی (کشاورزان) خواهد شد. دو) افزایش پایداری تولید محصولات زراعی، برای به حداکثر رساندن بهره‌وری بهره‌برداری از منابع طبیعی. به‌عنوان مثال کشت مختلط حبوبات با غلات به دلیل نقش حبوبات در تثبیت ازت در خاک می‌تواند حاصلخیزی خاک را بهبود بخشد. سه) با اجرای الگوی کشت نوبتی یا مختلط، سیکل بیماری‌ها و آفات مختل می‌شود. چهار) ترویج راهبرد مکانیزاسیون که باعث کاهش وابستگی به نیروی کار همچنین کار یدی در تولید محصولات کشاورزی می‌شود؛ همچنین تسهیل تولید و نگهداری ماشین آلات در مقیاس محلی باعث ایجاد فرصت‌های شغلی در مناطق روستایی می‌شود.
دولت‌ها چگونه می‌توانند کشاورزان را به اجرای الگوی کشت ترغیب کنند؟
- یک) دولت‌ها با اجرای سیاست‌های مختلف تسهیل‌گرانه و توانمندساز می‌توانند این کار را انجام دهند. از جمله آن‌ها می‌توان به ارائه مشوق‌های مالی برای حمایت از اجرای الگوهای کشت مناسب جهت دستیابی به بهره‌وری و تولید بهینه‌تر زراعی اشاره کرد. به عنوان مثال در صورت ارائه یارانه از سوی دولت می‌توان استفاده همزمان از کودهای سبز و سایر محصولات کشاورزی را ترویج کرد. دو) ارائه خدمات و هزینه نگهداری برای کشاورزی مکانیزه. به‌ویژه در زمینه حفاظت (و نگهداری) از ماشین‌آلات کشاورزی که امری بسیار مهم است. سه) دسترس‌پذیری و در دسترس‌بودن انواع محصولات مختلف و مناسب برای کشاورزان به منظور اجرای طرح الگوی کشت. چهار) ظرفیت‌سازی و آگاهی‌بخشی به کشاورزان و مروجان کشاورزی.
امکان‌پذیری اجرای الگوهای کشت در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
- ایران کشوری غنی از نظر برخورداری از مناطق متنوع کشاورزی بوم‌شناختی است. براساس عوامل مختلف کشاورزی بوم‌شناختی همچون آب و هوا (دما، بارندگی و …)، خصوصیات خاک و حاصلخیزی آن، آب و سایر منابع طبیعی، می‌توان محصولات مناسب را برای مناطق مختلف کشاورزی بوم‌شناختی ترسیم کرده و سپس مورد سنجش قرار داد. با توجه به فصل زراعی، دوره رشد و خروجی برهم‌کنش محصولات مختلف، می‌توان الگوهای کشت مناسب برای مناطق مختلف کشاورزی بوم‌شناختی را تدوین و اجرا کرد. به‌عنوان مثال در پروژه جدید تولید گندم ایران قرار است که که الگوی کشت گندم / سویا تدوین و اجرا شود که هدف آن ارتقا تولید گندم و سویا در کشور است.
ایران، برای تدوین و اجرای الگوی کشت به چه ملزوماتی نیاز دارد؟
- ایران از ظرفیت‌های گسترده‌ای در زمینه تحقیق و ترویج تولید زراعی در کشور برخوردار است. با این‌حال تحریم‌های اعمال‌شده بر کشور دسترسی به برخی فن‌آوری‌ها و تجهیزات پیشرفته در بخش کشاورزی را محدود می‌کند. همچنین، عدم وجود ژرم‌پلاسم برخی محصولات زراعی، برای مثال ژرم‌پلاسم گندم و سویا با صفات خاص، تولید گونه‌های ویژه سازگار برای الگوهای مختلف کشت را محدود می‌کند. ضمن اینکه ظرفیت نیرو انسانی بخش کشاورزی، به‌ویژه نسل جوان پژوهشگران، مروجان و کشاورزان باید تقویت شود.
با توجه به بحث خرده مالکی در ایران که براساس آن زمین‌های زراعی اغلب کوچک‌مقیاس بوده و در مالکیت خصوصی قرار دارند، چگونه می‌توان کشاورزان را قانع کرد که الگوهای کشت توصیه‌شده را اجرا کنند؟
- من ارتباط مستقیمی بین مقیاس کشاورزی (خرده‌مالکی) و اجرای الگوی کشت نمی‌بینم. الگوی کشت در بسیاری از کشورهای درحال توسعه توسط کشاورزان خرده‌مالک اجرا می‌شود. با این حال، پایداری الگوی کشت تا حدود زیادی به تحولات و تغییرات اقتصادی بستگی دارد. با ترویج محصولات زراعی که برای کشت در مساحت‌های کوچک مفید فایده هستند و نیز مشوق‌ها و حمایت‌های دولتی از جمله خرید محصولات کشت‌شده با نرخ تضمین‌شده، کشاورزان به کاشت این محصولات مفید (و سود ده) در مزارع کوچک‌مقیاس خود تشویق می‌شوند.
آیا کشوری مانند ایران، می‌تواند با اجرای الگوی کشت نیاز خود به محصولات استراتژیک از جمله گندم، شکر، روغن و نهاده‌های دامی را تأمین کند؟
- پاسخ من بله است اما این کار ممکن است که هزینه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی داشته باشد. هدف از تدوین و اجرای الگوهای کشت مختلف دستیابی به بهره‌وری بالاتر در زمین‌های زراعی به منظور افزایش تولید محصولات زراعی است.
همانطور که پیشتر اشاره کردم، ایران دارای مناطق کشاورزی بوم‌شناختی متنوعی است که برای الگوهای کشت مختلف شامل محصولات متفاوتی از جمله محصولات تشکیل‌دهنده قوت‌غالب، دانه‌های روغنی، حبوبات، گیاهان ریشه‌ای، سبزیجات و خوراک دام مناسب هستند. بر این اساس، ارزیابی و نقشه‌برداری از این مناطق کشاورزی بوم‌شناختی برای (تدوین و اجرای) الگوهای کشت مختلف بسیار مهم است.
به نظر شما چه موانعی بر سر راه اجرای الگوی کشت وجود دارد؟
- به نظر من، برای موفقیت در این حوزه در وهله اول سیاست‌های توانمندسازی از جمله اقدامات (حمایت‌های) مالی اهمیت بسیاری دارند. ثانیاً، سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی از جمله ایجاد زیرساخت‌های لازم امری ضروری است، به عنوان مثال سیستم آبیاری و حمل‌ونقل جاده‌ای، ساخت و نگهداری تجهیزات، و پژوهش و خدمات ترویج‌گری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. ثالثاً، توانمندسازی پرسنل و نیروی انسانی دخیل در بخش کشاورزی از جمله کشاورزان برای دسترسی و استفاده از فن‌آوری‌های پیشرفته و ژرم‌پلاسم از اهمیت زیادی برخوردار است. اینکه کشاورزان را چگونه تشویق کنیم که برای منفعت خود به صورت مشتاقانه مشارکت داشته باشند، نکته‌ای کلیدی برای موفقیت و پایداری اجرای الگوی کشت است.