تاثیر پاندمی کرونا به حدی بود که تمام بازارهای جهانی از جمله نفت و بورس‌ها با کاهش و ریزش شدید مواجه و بنگاه‌های زیادی را به تعطیلی کشاند. این شرایط سبب تشدید بحران بیکاری در کشورها شد تا حدی که متعاقب آن، سازمان‌های بین‌المللی برای اقتصاد جهانی پیش‌بینی رکود نمودند. اهمیت این موضوع تا حدی بود که سه سازمان بین‌المللی شامل سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، سازمان بهداشت جهانی و سازمان تجارت جهانی بیانیه‌ای را در خصوص احتمال کمبود مواد غذایی در جهان صادر نمودند و هشدار دادند که اگر مقامات کشورها نتوانند «به طور مناسبی» بحران ویروس کووید-۱۹ را کنترل کنند، احتمال کمبود موادغذایی در سراسر جهان وجود خواهد داشت. لذا بایستی با حمایت از تولیدکنندگان موادغذایی در سطح فرآوری و خرده‌فروشی به حفظ زنجیره‌های تأمین مواد غذایی کمک نمود. در غیر این صورت ضمن ایجاد موجی از محدودیت صادرات و کمبود مواد غذایی در بازار جهانی، موجب ایجاد عدم تعادل بین عرضه و تقاضای موادغذایی شده و در نتیجه سبب افزایش نوسانات قیمت می‌شود.
کشورهای مختلف جهان سیاست‌های محدودکننده تجاری مختلفی را برای مبارزه با شیوع بیماری کووید-۱۹در رابطه با محصولات غذایی و کشاورزی اتخاذ کرده‌اند. بعنوان مثال روسیه که بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است، صادرات غلات را از ماه آوریل تا ژوئن ۲۰۲۰ متوقف کرده‌است. مصر نیز که بزرگ‌ترین واردکننده گندم است، واردات غلات را افزایش و صادرات حبوبات را متوقف کرده است. اکثر کشورها مانند قرقیزستان، قزاقستان، پاکستان و هند بر صادرات گندم و آرد گندم (کد HS: ۱۰۰۱) و صادرات برنج (کدHS: ۱۰۰۶) ممنوعیت موقت وضع نمودند. کامبوج نیز سیاست محدودیت در سهم صادرات برنج از کل تولید را اعمال نموده است. در این میان، کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که حدود ۸۰ درصد از نیازهای غذایی آن‌ها وارداتی بود، ساز و کار ویژه‌ای را برای ذخیره مواد غذایی اتخاذ نمودند و همچنین شبکه زنجیره ارزش و ساز و کارهای الکترونیکی برای امنیت غذایی راه‌اندازی کردند تا با پیامدهای کوید-۱۹ در این زمینه مقابله کنند. این کشورها به ایجاد ساز و کارهای سریع در عملیات گمرکی جهت تسریع عبور کالاهای اساسی مانند مواد غذایی و دارویی بین خود شدند.
از سوی دیگر بررسی سیاست‌های محدودکننده تجاری کشورها در راستای تجارت مواد غذایی نشان می‌دهد که این کشورها، در خصوص مواد غذایی بیشتر از آنکه از ابزارهای تعرفه ای و اقدامات احتیاطی و پیشگیرانه بهداشتی و نباتی استفاده کنند در واردات خود ممنوعیت موقت ایجاد کرده‌اند. بعنوان مثال روسیه در انواع محصولات لبنی (کد HS: ۰۴) و گوشت و ماهی (کدHS: ۱۶ )، السالوادور با حذف موقت تعرفه واردات، اقدام به ایجاد ممنوعیت موقت در خصوص گوشت و ماهی (کدHS: ۱۶ ) نموده و کشورهای قزاقستان، موریس و آرژانتین با استفاده از ابزارهای تعرفه‌ای و اقدامات پیشگیرانه بهداشتی و نباتی در واردات، محدودیت و ممنوعیت موقت ایجاد نموده‌اند. واردات این محصولات از ایران نیز از طرف کشور موریس تا اطلاع ثانوی ممنوع اعلام شده است. در این راستا کشورهای آفریقایی برای مقابله با شیوع بیماری کووید-۱۹ با استفاده از توافقنامه AFCFTA در سال ۲۰۱۸ در جهت تسهیل روابط تجاری و حرکت آزاد کالاها و خدمات حمل ونقل، تجارت مواد غذایی و تجهیزات پزشکی را در اولویت قرار دادند.
نظیرهمین تمهیدات، از سوی برخی کشورها در رابطه با فرآورده های دارویی و تجهیزات پزشکی نیز اتخاذ شده است. بعنوان مثال در ۷۹ کشور جهان مانند چین، اتحادیه اروپا، هند، پاکستان و ... صادرات ماسک و تجهیزات محافظتی(کدHS: ۳۹۲۶۹۰،۶۲۱۷۹۰، ۶۳۰۷۹۰، ۹۰۱۸۵۰، ۹۰۲۰ ) و ضدعفونی‌کننده‌ها و مواد اولیه تولید آن‌ها (کد HS: ۳۰۰۴۹۰، ۳۴۰۱، ۳۴۰۲، ۳۸۰۸۹۴ ) را ممنوع اعلام کرده‌اند. همچنین کشورهای اوکراین، هند و روسیه، ممنوعیت موقت صادرات تجهیزات پزشکی (کدHS: ۹۰۱۸۹۰، ۹۰۱۹ ) را درپیش گرفتند. اروگوئه تعرفه واردات این کالاها را حذف کرده است. علاوه‌براین، برخی کشورها مانند اندونزی، هند، ساحل عاج، قرقیزستان، پاکستان، آفریقای جنوبی و اوکراین محدودیت صادرات را اعمال نمودند. هند نیز تعرفه واردات تجهیزات کمک تنفسی (کدHS: ۹۰۱۹۱۰، ۹۰۱۹۲۰ ) را کاهش داده است.
در مورد بسیاری از کشورها، سیاست‌های محدودکننده تجاری تا پایان مارس بوده است اما به دلیل طولانی شدن دوره شیوع بیماری، مجددا بین سه تا شش ماه محدودیت تجاری برای مواد غذایی و کشاورزی با استفاده از مقررات و ابزارهای تجاری و اقدامات بهداشتی و گیاهی تمدید شده است. در این میان هند و پاکستان دوره محدودیت‌های تجاری را تا زمان پایان بیماری و الجزایر و کامبوج تا اطلاع ثانوی تعیین کردند. در زمینه فرآورده‌های دارویی و تجهیزات پزشکی محدودیت‌های صادراتی اعمال شده، عمدتا شش ماهه بوده است؛ اما در این میان کشور تایلند، ممنوعیت صادرات ماسک را تا یک سال و کشور چین واردات برخی اقلام دارویی و پزشکی از آمریکا را به مدت یکسال معاف از تعرفه و اخذ ارزش افزوده کرده است.
اتخاذ سیاست‌های محدودکننده تجاری توسط ایران در خصوص صادرات مواد اولیه تولید ماسک‌های پزشکی و ابطال کلیه مجوزهای صادرات اقلام بهداشتی و محافظت شخصی: در ایران نیز همانند سایر کشورها برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا، از هفتم اسفند سال گذشته (۱۳۹۸) پنج دستورالعمل و بخشنامه گمرکی مبنی بر ممنوعیت صادرات مواد اولیه تولید ماسک‌های پزشکی تا اطلاع ثانوی و همچنین ابطال کلیه مجوزهای صادرات اقلام بهداشتی محافظت شخصی ابلاغ شده است.
با توجه به محدودیت‌های اعمال شده بر صادرات مواد غذایی و کشاورزی که سبب کاهش عرضه این محصولات در جهان و در نتیجه افزایش قیمت آن می‌شود و همچنین هشدارهای سازمان‌های بین المللی در این خصوص، بیم افزایش قیمت داخلی این محصولات وجود دارد؛ لذا توجه به موارد ذیل توصیه می شود:
۱.دستگاه دیپلماسی کشور با رایزنی مناسب بویژه با کشورهایی مانند هند و روسیه و سایر کشورهای عمده مبدا اینگونه واردات، از بروز اخلال در روند واردات غلات و سایر مواد غذایی و کالاهای اساسی مورد نیاز کشور جلوگیری به عمل آورند.
۲.دستگاه هایی که متولی و سیاست گذار تامین اقلام کشاورزی و غذایی در کشور هستند فرآیند زنجیره تأمین (اعم از خرید، تامین ارز، انتقال کالا به کشور و ...) را به نحو موثر، مدیریت نمایند و با حساسیت بیشتر نسبت به حفظ ذخایر راهبردی کشور، در سقف های مصوب شورای عالی امنیت ملی برای این کالاها اقدام لازم را به عمل آورند.
۳.تمرکز بر خودکفایی تولید در محصولات وارداتی مواد غذایی و بهره گیری از سیستم های کنترل مدیریت زنجیره تأمین (SCM) در جهت ذخیره مواد غذایی وارداتی
۴.ضرورت ایجاد شبکه زنجیره ارزش محلی برای امنیت غذایی همانند توافق کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و همچنین توافقنامه AFCFTA بین کشورهای آفریقایی
۵.استفاده از فناوری اطلاعات واسناد الکترونیکی در گمرکات کشور برای ترخیص هر چه سریعتر کالاهای اساسی از گمرک
*اعضای هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی