علیرضا کیانی اظهار کرد: رشد روز افزون کشت برنج در استان گلستان به دلیل توجیه اقتصادی کوتاه‌مدت آن برای بهره‌برداران، یکی از مشکلات اساسی بخش کشاورزی استان طی سال‌های اخیر است. درآمد نسبتاً مناسب این محصول نسبت به گیاهان دیگر از یک طرف و مالکیت خصوصی منابع آب‌های زیرزمینی از طرف دیگر، عوامل اصلی ترغیب کشاورزان به کشت این گیاه پرمصرف آب است.
وی بیان کرد: بررسی‌ها حکایت از استحصال و اختصاص سالانه بیش از ۵۰ درصد از منابع آب زیرزمینی منطقه برای کشت شالی دارد. به طور کلی اطلاعات میدانی و مشاهده‌ای حکایت از این مطلب دارد که سطح زیر کشت شالی در استان روندی افزایشی دارد به‌طوری‌که از سال ۱۳۷۳ تاکنون به‌طور متوسط سالانه در حدود ۱۵۰۰ هکتار به اراضی شالیکاری استان اضافه می‌شود. سطح زیر کشت برنج در استان در سال ۱۳۷۳ حدود ۲۶ هزار و ۶۰۰ هکتار بوده که این میزان در سال‌های اخیر به حدود ۹۰ هزار هکتار افزایش یافته است.
اعمال سیاست‌ها برای محدود کردن کشت برنج در گلستان کارایی لازم را نداشته است
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی گلستان با بیان اینکه این روند با توجه به تمهیدات اندیشیده شده توسط متولیان امور، نه تنها کاهشی نبوده بلکه همچنان رو به افزایش است، افزود: این موضوع نشان می‌دهد اعمال سیاست‌ها برای محدود کردن کشت این محصول کارایی لازم را نداشته است. روند رو به رشد کشت شالی در استان گلستان واقعیتی انکارناپذیر است و در نتیجه مدیریت بهینه آبیاری مزارع شالیکاری یکی از راهبردهای مؤثر برای تعدیل شرایط بحرانی است. به عبارت ساده‌تر پتانسیل کاهش مصرف آب در این کشت نسبت به دیگر کشت‌های موجود در منطقه بالاست و باید در اولویت برنامه‌ها قرار گیرد.
وی با اشاره به اینکه برای کشت برنج در استان گلستان دو دیدگاه متناقض وجود دارد، گفت: نگاه کارشناسی می‌گوید که گیاه برنج مصرف آب بالایی دارد و موجب تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و خاک را نیز تخریب می‌کند و در نهایت در درازمدت موجب تشدید ناپایداری منابع پایه آب‌وخاک می‌شود. از طرف دیگر نگاه بهره‌بردار است که به دنبال تأمین معیشت خود است و محصولی را کشت می‌کند که درآمد بیشتری برای او داشته باشد. در این دیدگاه مسائل درازمدت و عواقب احتمالی برای آنها نسبت به شرایط و درآمدهای کوتاه‌مدت در اولویت نیست.
کیانی ادامه داد: در این راستا باید به راهکاری دست می‌یافتیم که هر دو نگاه در آن دیده شود لذا راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدتی را پیش‌بینی کردیم. در کوتاه‌مدت با توجه به واقعیت موجود روش کشت مستقیم یا خشکه‌کاری همراه با اصلاح و تغییر شیوه آبیاری از غرقابی به قطره‌ای در مزارع برنج است. برنج لزوماً گیاهی که باید در شرایط غرقاب رشد کند، نیست. با این باور باید برنامه‌های بعدی به‌صورت گام به گام ارائه و عملیاتی شوند.
این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گلستان تصریح کرد: دلایل عمده کاهش مصرف آب در روش خشکه‌کاری با آبیاری قطره‌ای نسبت به روش سنتی نشائی، حذف مقدار آب مصرفی در مرحله گل خرابی، حذف آب لازم برای نشاکاری و حذف نگهداشت ارتفاعی از آب به‌صورت غرقاب، کاهش تبخیر به دلیل عدم خیس شدگی تمام سطح زمین و مهم‌تر از همه حذف نفوذ عمقی و جانبی آب به دلیل تأمین آب به‌وسیله قطره چکان است. در راهکار بلندمدت باید به دنبال تعیین کشت جایگزین همراه با تدوین سیاست‌های تشویقی بود.
وی با تأکید بر اینکه کشت جایگزین باید به‌گونه‌ای باشد که در رقابت با شالی بازنده نباشد، گفت: برنامه‌ریزی دولت و متولیان این بخش باید به‌گونه‌ای باشد که درآمد حاصل از کشت محصول جایگزین، بیشتر از شالی باشد.
در عمل استفاده از آب هزینه‌ای برای کشاورز ندارد
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی گلستان با اشاره به روش تبدیل کشت مرسوم نشائی به کشت مستقیم، تصریح کرد: در این روش می‌توان شالی را همانند محصولات دیگر از جمله گندم، سویا، کنجد و غیره کشت کرد. در روش مرسوم، زمین کشاورزی در تمام مدت سه تا چهار ماهه غرق در آب است درصورتی‌که گیاه اصلاً به این مقدار آب نیاز ندارد و آب موردنیاز آن خیلی کمتر از این مقدار است. دلیل اصلی ترجیح روش مرسوم از سوی کشاورزان این است که کشاورز با استفاده از چاه آب خودش زمین را آبیاری می‌کند و در عمل استفاده از آب هزینه‌ای برای او ندارد.
کیانی با اشاره به اینکه شیوه کشت مستقیم برنج هم در مناطق مرطوب و هم در مناطق خشک دنیا نیز مرسوم است و تجربه‌های موفقی داشته‌اند، خاطرنشان کرد: کشورهای جنوب شرقی آسیا با وجود اینکه بارندگی‌های زیادی دارند اما در سال‌های اخیر به سمت روش کشت مستقیم شالی روی آورده‌اند. در این کشورها با انجام کشت مستقیم برنج به جای کشت نشایی در ابتدا به دنبال کاهش هزینه‌های تولید با توجه به افزایش هزینه کارگران که به سمت صنعت گرایش داشتند، بودند ولی در ادامه دیدند که با وجود اینکه در این روش کمی عملکرد پایین‌تر می‌شود اما مصرف آب به اندازه قابل‌توجهی کاهش می‌یابد و سازگار با کم‌آبی است.
وی با اشاره به تغییر تنها شیوه آبیاری از غرقابی به قطره‌ای، گفت: بر اساس مطالعات صورت گرفته، در روش مرسوم (کشت نشایی با روش غرقابی) در هر هکتار ۱۲ هزار و ۵۰۰ مترمکعب آب مصرف می‌شود و با تغییر شیوه آبیاری به قطره‌ای، میزان مصرف آب ۲۷ درصد کاهش و به حدود ۹۱۰۰ مترمکعب می‌رسد. در مقابل عملکرد با تغییر شیوه آبیاری در حدود ۷ درصد کاهش پیدا کرد اما در همین شرایط با محاسبه همان ۷ درصد کاهش عملکرد (۶۳۰ کیلوگرم) در مقابل هزینه مربوط به ۲۷ درصد کاهش مصرف آب (۳۳۰۰ مترمکعب)، باز هم از نظر کشاورز به دلیل اینکه سود او کاهش می‌یابد، همان روش سنتی با آبیاری غرقابی انتخاب می‌شود.
مجری طرح مدیریت آبیاری برنج در روش خشکه‌کاری با اشاره به اینکه پرداختن به موضوع روش کشت مستقیم یا خشکه‌کاری شالی، به‌صورت جدی از سال ۹۷ در استان گلستان آغاز شد، تصریح کرد: طی این مدت طرح‌های پژوهشی زیادی را برای بررسی این روش انجام دادیم و نتایج آن را در اختیار کشاورزان و مسئولان این بخش قرار دادیم.
کیانی اظهار کرد: در ابتدا در روش خشکه‌کاری بذر، مقدار عملکرد نسبت به روش مرسوم نشائی حدود ۴۵ درصد کاهش پیدا کرده بود و در مقابل میزان مصرف آب نیز در حدود ۵۰ درصد کمتر شده بود. میزان صرفه‌جویی در این روش قابل قبول است اما کاهش عملکرد به این میزان مورد قبول کشاورزان نیست و باید کاری می‌کردیم که عملکرد هم افزایش یابد.
وی ادامه داد: در بررسی‌ها مشخص شد تأخیر در زمان کاشت، به‌طور مستقیم در کاهش عملکرد تأثیرگذار بود. در همین راستا، نشاء ۳۰ روزه را به جای بذر وارد زمین غیر گل‌خرابی کردیم و با این کار دوره رشد گیاه را کمتر و مصرف آب را هم کاهش دادیم و کاهش عملکرد محصول با روش مرسوم به یک تن رسید. ضمن اینکه زوایای پنهان دیگر افزایش عملکرد مانند مدیریت تغذیه و یا انتخاب ارقامی با دوره رشد کوتاه‌تر در شیوه خشکه‌کاری برنج نیز در دست بررسی هستند.
کیانی تصریح کرد: کیفیت برنج تولید شده به روش خشکه‌کاری توسط محققان مرکز تحقیقات گلستان و موسسه برنج کشور در حال بررسی است. مطالعات برای انتخاب نوع بذر مناسب در این روش نیز در حال انجام است.
این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گلستان اظهار کرد: هدف از توسعه خشکه‌کاری، جایگزینی روش کشت در بخشی از زمین‌هایی است که در آن به روش مرسوم اقدام به کشت شالی می‌شود. دستورالعملی به زبان ساده برای مراحل مختلف خشکه‌کاری تبیین شده که در اختیار کشاورزان علاقه‌مند قرار گرفت.
کیانی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: دولت در شیوه‌نامه‌های اجرایی جدید اعلام کرده کشاورزان استان‌هایی همانند گلستان می‌توان در صورت مصرف ۷ هزار مترمکعب آب در هر هکتار و عملکرد حداقل ۶۰۰ گرم محصول به ازای هر مترمکعب، مجوز کشت شالی را داد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تحقق این امر در گلستان با روش کشت مستقیم و همچنین با تغییر شیوه آبیاری مرسوم به قطره‌ای امکان‌پذیر است.
سرانه آب گلستان از متوسط کشور هم کمتر است
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات گلستان بیان کرد: شاید استان گلستان با توجه به نام آن، نشانگر فراوانی آب باشد اما در واقعیت این چنین نیست و سرانه آب در این استان از متوسط کشور کمتر است. در کشور به هر نفر در سال حدود ۱۶۰۰ مترمکعب آب تعلق می‌گیرد درحالی‌که این میزان در استان گلستان حدود ۱۴۰۰ مترمکعب است.
حدود ۹۴ درصد از سفره‌های آب زیرزمینی گلستان در حال استحصال است
مجری طرح مدیریت آبیاری برنج در روش خشکه‌کاری خاطرنشان کرد: حدود ۹۴ درصد از سفره‌های آب زیرزمینی ما در حال استحصال است و هر ساله سطح آب‌های زیرزمینی کاهش پیدا می‌کند. روی آوردن به این روش‌ها خصوصاً خشکه‌کاری، در کوتاه‌مدت بهترین راهکار برای جلوگیری از کاهش منابع آب‌های زیرزمینی است.