طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از مهمترین طرح‌های وزارت جهاد کشاورزی در جهت کاهش وابستگی به خارج و تأمین نیاز روغن کشور در داخل است؛ طرحی که به سرانجام رسیدن آن می‌تواند منجر به تأمین امنیت غذایی، اشتغال زایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور شود. هر چند که طی سال‌های گذشته دولت بر اجرای این طرح تاکید زیادی داشته و حدود ١٠ درصد نیز ضریب خوداتکایی بهبود یافته اما عقب ماندگی زیادی در برنامه مشاهده می‌شود. طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از هشت طرح خوداتکایی محصولات اساسی بود که توسط وزارت جهاد کشاورزی شد. اجرای این طرح ۱۰ ساله که تا افق ۱۴۰۴ تدوین شده بود از نیمه دوم سال ۹۴ آغاز شد.
در این زمینه علیرضا مهاجر، مجری دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده بود: ما برنامه‌ای ۱۰ سال برای خوداتکایی در این زمینه داریم که بر این اساس باید تا در پایان این ۱۰ سال، حداقل ۷۰ درصد نیاز کشور را به روغن در داخل تأمین کنیم؛ بیشترین تمرکز ما در این زمینه روی محصول کلزا است چراکه این دانه در پاییز کشت می‌شود و از نزولات جوی استفاده می‌کند بنابراین به حل بحران کم آبی کشور نیز کمک خواهد شد.
با گذشت حدود ٤ سال از اجرای این طرح، پیش بینی‌های مسئولان وزارت جهاد کشاورزی تاکنون محقق نشده و عقب ماندگی زیادی در این حوزه مشاهده می‌شود. به عبارتی طی این سال‌ها گذشته میزان خوداتکایی تنها حدود ۱۰ درصد رشد کرده و از حدود شش درصد به ١٦ درصد رسیده است. همچنین وضعیت موجود نیز گویای این نیست که مسئولان بتوانند در مدت باقی مانده عقب ماندگی ایجادشده را جبران کنند و به اهداف برنامه دست یابند.
به گفته مسئولان وزارت جهاد کشاورزی در سال ۹۴، حدود ۹۶ درصد از روغن مورد نیاز کشور، وارداتی بود و ۶ درصد تولید داخل محسوب می‌شد و در حال حاضر ۱۶ درصد روغن مورد نیاز کشور تولید داخل است.
مجری طرح دانه‌های روغنی اوایل امسال در این زمینه گفت: ۱۶ درصد روغن مورد نیاز کشور تولید داخل است، این در حالی است که در سال ۹۴، حدود ۹۶ درصد از روغن مورد نیاز کشور، وارداتی بود و فقط ۶ درصد تولید داخل محسوب می‌شد.
مصرف روغن بعد از تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی افزایش یافت
در عین حال بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان مصرف روغن در کشور بعد از تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی افزایش یافته است، در همین زمینه یک منبع آگاه در انجمن روغن نباتی گفت: میزان مصرف روغن در کشور قبل از تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی کمتر از ۱.۵ میلیون تن بوده اما بعد از تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی افزایش یافته و سال گذشته حدود ۲.۱ میلیون تن روغن در کشور تولید و توزیع شده است.
به گفته وی، بر این اساس در سال ۹۸؛ یک میلیون و ۵۲۳ هزار تن روغن خام به ارزش یک میلیارد و ۱۱۸ میلیون دلار وارد شده همچنین میزان واردات دانه ۲.۳ میلیون تن به ارزش یک میلیارد و ۲۱۶ میلیون دلار و کنجاله ۲ میلیون و ۳۳۴ هزار تن به ارزش بیش از یک میلیارد دلار وارد شده است.
کارشناسان می‌گویند با توجه به مشکلات ایجاد شده برای کشور در پی تحریم و همچنین چالش‌های انتقال ارز، ما چاره‌ای جز تولید در داخل کشور نداریم و وزارت جهاد کشاورزی باید در این زمینه سیاست گذاری‌های درست و لازم را انجام دهد. برای انجام این کار نیز ابتدا لازم است دلایل عقب ماندگی طرح مشخص و در جهت رفع آنها تلاش شود.
دلایل عقب ماندگی طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی
دلایل مختلفی برای عقب ماندگی در طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی عنوان می‌شود که از جمله مهمترین آنها می‌توان به عدم حمایت دولت در تعیین نرخ خرید تضمینی، واردات ارزان قیمت، پرداخت به موقع مطالبات و عدم وجود مکانیزاسیون مناسب اشاره کرد.
در همین زمینه اخیراً کاظم خاوازی، وزیر جهاد کشاورزی با بیان اینکه تأخیر در پرداخت مطالبات کشاورزان توسط شرکت بازرگانی دولتی باعث کاهش کشت دانه‌های روغنی شد، گفته است: پیشنهاد ما این است که امسال گندم طبق روال سال‌های گذشته توسط شرکت بازرگانی دولتی خریداری شود اما برای خرید دانه‌های روغنی تصمیم دیگری اتخاذ شود.
همچنین محمدشفیع ملک زاده، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی کشور با بیان اینکه سیاستگذاری‌های نادرست سازمان برنامه و بودجه و شورای اقتصاد در بحث تعیین قیمت کلزا موجب شد تا برنامه کشت این محصول تحقق نیابد، گفت: علی رغم پیشنهادات تشکل‌های بخش خصوصی و وزارت جهاد کشاورزی، حداقل قیمت را برای کلزا تعیین کردند که برای کشاورزان مقرون به صرفه نبود و در نهایت کشاورزان استقبال زیادی از کشت نکردند.
وی اضافه کرد: سال ۹۶، دولت وعده‌های زیادی را در زمینه تولید کلزا به کشاورزان داد که هیچکدام آنها عملی نشد و همین مساله نیز از دیگر دلایل بی رغبتی کشاورزان به کشت بوده است.
ملک زاده گفت: به عنوان مثال وعده‌هایی درباره تعیین نرخ منطقی و خوب و همچنین در حوزه بیمه محصول به کشاورزان داده شد که هیچکدام آنها عملیاتی نگردید و کلزاکاران شاکی بودند که دولت به تعهدات خود عمل نکرده است. حتی در بحث پرداخت مطالبات نیز حتی همین امسال هم تأخیر زیادی وجود داشت تا پول کشاورزان را بدهند و همه این موارد باعث بی رغبتی کشاورزان می‌شود.
وی ادامه داد: کلزا محصولی است که خریدار آن دولت است و هر کسی نمی‌تواند آن را خریداری کند بنابراین توسعه کشت آن به حمایت‌ها و مشوق‌های دولتی نیازمند است که این حمایت‌ها نیز انجام نمی‌شود.
این فعال بخش خصوصی تصریح کرد: در بحث ماشین آلات کلزا نیز با مشکل مواجه هستیم. کمباین مخصوص برداشت کلزا در کشور کم است و باید از کمباین‌های گندم برای برداشت این محصول استفاده شود که باعث ریزش محصول و خسارت به تولید و کشاورزان می‌شود.
عملکرد مجموعه دولت منجر به عدم استقبال کشاورزان از کشت شد
امیر عطایی فر، کارشناس حوزه دانه‌های روغنی نیز در این زمینه گفت: عملکرد مجموعه دولت در سال‌های گذشته و اجرای نادرست قانون خرید تضمینی و تعیین قیمت‌های غیرکارشناسی و غیرمنطقی منجر به عدم استقبال کشاورزان از کشت دانه‌های روغنی شد.
همچنین سید جعفر حسینی، مشاور نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با بیان اینکه کلزا همواره بیشترین افزایش قیمت را در بین محصولات کشاورزی داشته است، افزود: با این حال هیچگاه نرخ خرید تضمینی این محصول متناسب با هزینه‌های واقعی تولید و نرخ تورم نبوده است. به عنوان مثال سال گذشته برای نرخ خرید کلزا، ما قیمت پنج هزار و ۹۰۰ تومان را تعیین کردیم و پیشنهاد دادیم، اما نرخ پیشنهادی شورای اقتصاد برای این محصول ۴ هزار و ۶۶۰ تومان بود که این دلیل عمده عدم استقبال کشاورزان از کشت کلزا در سال جاری بود.
کمبود ماشین آلات برداشت از دیگر دلایل عقب ماندگی طرح خوداتکایی است
وی کمبود ماشین آلات و ضعف در این حوزه را از دیگر دلایل عدم توسعه کشت کلزا اعلام کرد و افزود: وقتی کاری را از صفر تا صد درست و اصولی انجام می‌دهید اما در لحظه آخر به مشکل بر می‌خورید تمام دستاوردها از بین می‌رود. وضعیت ناوگان مخصوص برداشت کلزا نیز چندان مناسب نیست و هد برداشت به میزان اندک در داخل کشور وجود دارد بنابراین هم موقع برداشت ریزش داریم وهم محصول دچار ناخالصی می‌شود و زمان تحویل افت می‌خورد که این به کشاورز خسارت میزند.
حسینی با بیان اینکه هنگام برداشت کلزا با کمباین تخصصی، حدود ۳ درصد وزن محصول برداشت شده ریزش محصول وجود دارد، گفت: در برداشت کلزا با کمباین غیر تخصصی، میزان ریزش حداقل ۲ تا ۳ برابر می‌شود.
این فعال بخش خصوصی با بیان اینکه در بحث خرید نیز حمایت کافی از تولیدکننده نمی‌شود، افزود: واردات روغن با ارز دولتی باعث شده واردات به صرفه تر از تولید باشد و به همین دلیل بنده معتقدم ارز ۴۲۰۰ تومانی واردات روغن باید حذف شود.
نبود تکنولوژی‌های مناسب، عدم شفافیت در واردات بذور و نبود کمباین‌های تخصصی!
یک کارشناس صنعت روغن نباتی مباحثی از جمله فقدان مکانیزاسیون مناسب، نبود تکنولوژی‌های روز و مواردی از این قبیل را در عدم تحقق طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی مؤثر دانست.
این کارشناس که خواست نامش در گزارش ذکر نشود، با اشاره به اینکه بذر مورد نیاز کشت کلزا وارداتی است، گفت: شفافیت‌های لازم در زمینه واردات بذور به کشور وجود ندارد.
وی اضافه کرد: متأسفانه در کشور با کمبود کمباین تخصصی برداشت کلزا مواجه هستیم که همین مساله نیز به تولید خسارت زیادی میزند.
دو شرط تحقق خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی
همچنین علیرضا مهاجر، مجری طرح دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی تصریح کرد: در صورت حذف ارز ترجیحی از واردات کالای نهایی و حل مشکل سرانه روغن، می‌توانیم در حوزه دانه‌های روغنی تا ۷۰ درصد خوداتکا شویم.
وی با بیان اینکه حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی برای واردات کالای نهایی می‌تواند منجر به تقویت تولید داخل شود، گفت: تا وقتی به واردات یارانه بدهیم و هزینه تولید بالا باشد، قاعدتاً واردات به صرفه تر است.
به گفته این مقام مسئول، اگر ضمن حذف ارز ترجیحی از واردات کالای نهایی، مشکل سرانه مصرف در داخل کشور را هم حل کنیم می‌توانیم در حوزه دانه‌های روغنی تا ۷۰ درصد نیاز کشور را در داخل تأمین کنیم.
مهاجر همچنین با بیان اینکه در طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی نیز به سرانه مصرف نیز توجه شده بود، افزود: در طرح عنوان شده بود که مصرف سرانه روغن در دنیا ۱۲ کیلوگرم است و اگر ما مصرف سرانه روغن را در کشور خودمان که ۲۱ کیلوگرم است به ۱۵ کیلوگرم برسانیم بسیار در زمینه خوداتکایی مؤثر خواهد بود.