جلبکی که در برخی از کشورهای آفریقایی و آمریکایی با نام "اسپیرولینا" شناخته شده، این روزها در فضایی به وسعت ۵۰۰ متر مربع در روستای کولق واقع درپنج کیلومتری شهرستان ارومیه با همت یک سرمایه گذار و یک محقق، مرکز رشد جهاد دانشگاهی به عنوان یک واحد فن آور و دانش بنیان به مرحله تولید و فرآوری رسیده‌است تا فصل دیگری در رونق تولید و اشتغال با محوریت صنعت جلبک در شهرستان ارومیه آغاز شود.
طبق اظهارات کارشناسان این جلبک با خواص بی نظیر خود در آبهای مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد می‌کند که دارای آب شور یا آبهای قلیایی و لب‌شور بوده و سرشار از کربنات و بی کربنات است.
بررسی ها بیانگر این است که اسپیرولینا می‌تواند غذای جانوران یا انسان باشد و امروزه این جلبک بیشتر به عنوان مکمل غذایی در صنعت داروسازی به شکل قرص یا پودر به کار می‌رود.
همچنین در صنایع آبزی پروری، آکواریوم و ماکیان نیز از آن استفاده می‌شود هرچند این جلبک به‌طور طبیعی در دریاچه‌های مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد می‌کند اما برای تولید مصنوعی این جلبک سبز آبی نیز فعالیت‌های فراوانی صورت می‌پذیرد.
در بسیاری از نقاط جهان شرکتهایی مشغول تولید و عرضه این جلبک سبز آبی برای مصارف انسانی و دامی هستند و جالب اینجاست که محققان می گویند این جلبک به عنوان غذای اصلی فضا نوردان توسط ناسا به علت خواص بی نظیر آن معرفی شده‌است.
در توصیف ظاهر این جلبک باید گفت که بر اساس اظهارات کارشناسان، اسپیرولینا سیانوباکتری‌های رشته‌ای و معلق در آب بوده و ساختاری استوانه ای و مارپیچ دارند و رشد جلبک سبز آبی در دمایی حدود ۳۰ درجه سانتی گراد صورت می‌گیرد.
طبق گفته محققان این موجود زنده خودپرورده بوده و بدون نیاز به کربن آلی و سایر موجودات زنده غذای خود را می‌سازند و برای رشد و پرورش اسپیرولینا باید موادی مانند نیترات پتاسیم، بی کربنات سدیم، فسفات پتاسیم، نمک دریایی و سولفات آهن به آب افزوده شود.
کارشناسان براین عقیده اند که جلبک سبز آبی خشک شده سرشار از پروتئین است و بین۵۱ تا ۷۰ درصد پروتئین دارد. این محصول همچنین شامل ۲۴ درصد کربوهیدرات، هشت درصد چربی وپنج درصد آب به همراه انواع مختلفی از ویتامین‌ها و مواد معدنی است.
این جلبک در بسیاری از کشورها به عنوان سوپرفود نام گذاری شده با میزان زیادی ویتامین، مواد معدنی و غیره؛ به طوری که به معدن طلای غذایی شهرت دارد.
امروزه ایالات‌متحده‌ی آمریکا، چین، تایلند، ویتنام، هند، مکزیک و شیلی جزو بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های این جلبک هستند و بزرگ‌ترین کشورهای مصرف‌کننده‌ی آن ژاپن، روسیه، هند و آفریقا است.
با توجه به اهمیت آن، کشت محصول جلبک سبز آبی با همت محققان در ایران نیز شروع شده است و محصولات آن به صورت قرص و پودر در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد.
طبق مشاهدات از گلخانه ای ۵۰۰ متری ویژه تولید اسپیرولینا در مرکز تحقیقات جهاد دانشگاهی آذربایجان غربی، محیط پرورش جلبک سبز آبی محیطی تشکیل شده از ۲ استخر بزرگ آبی است.
در این محیط که استخرهایی سبز رنگ با پاروهایی جهت هم زدن آب و خروج آن از حالت سکون فعال بودند از رسوب جلبکها جلوگیری می کنند چرا که رسوب موجب خفگی جلبکها خواهد شد.
برداشت ۲ کیلوگرم جلبک از یکهزار لیتر آب
محقق این گلخانه می‌گوید: از یکهزار لیتر آب در ۱۵ روز ۲ کیلوگرم جلبک سبز آبی برداشت می شود که هزینه تمام شده آن یک دلار است که چندین برابر کمتر از قیمت جهانی آن است.
سالار محمودی که دکترای بیولوژی خاک و رییس هیات مدیره یک شرکت دانش بنیان در ارومیه است با اشاره به اینکه بعد از هفت سال تحقیق موفق به آماده سازی محیط کشت این جلبک شده است، بیان کرد: در همایشی که با این موضوع برگزار شده بود شرکت کردیم که این نشست سرآغازی برای ورود به بخش تولید این جلبک برایمان بود.
وی با اشاره به موارد مصرف گسترده این محصول دریایی و آبی، اظهار داشت: اسپیرولینا مصارف گسترده‌ای از پتروشیمی تا مصارف دارویی و غذایی، صنایع لبنی، دامی، نوشیدنی، آرایشی دارد و هم اکنون روی فاز دارویی و غذایی آن سرمایه گذاری بیشتری می شود.
این محقق درباره این منبع غذایی طبیعی که دارای پارامترهای منحصر به فرد است، افزود: سالانه ۹ تن تولید جلبک سبز آبی گلخانه‌ای در مرکز تحقیقات جهاد دانشگاهی دارند و اسفند ۱۳۹۷ آغاز تولید انبوه این جلبک در ارومیه بوده است.
طبق اطلاعات موجود در رسانه ها و گفته های محمودی در سال ۱۳۹۷ این مزرعه و تجهیزات تولید جلبک سبز آبی در مرکز جهاد دانشگاهی آذربایجان غربی براثر نشتی و انفجار گاز تعطیل موقت شد و دوباره از سال ۱۳۹۸ از سر گرفته شده است.
این مزرعه براساس گفته های این محقق در ۹ سال گذشته فعال بوده که هفت سال برای تحقیق زمان صرف شده و در ۲ سال اخیر به مرحله تولید رسیده است.
سرمایه گذاری در این زمینه نیز کاملا شخصی بوده و هم اکنون ۳۰ درصد از حجم سرمایه گذاری سهم جهاد دانشگاهی استان آذربایجان غربی است.
کاهش هزینه های تولید جلبک سبز آبی در ایران
این محقق ارومیه ای با بیان اینکه موفق شده اند با تولید انبوه، هزینه تمام شده محصول اسپیرولینا را به یک دلار در هر کیلوگرم در داخل کشور کاهش دهند، افزود: قیمت محصول جلبک سبز آبی در بازارهای جهانی ۵۰ دلار است.
محمودی نیاز سالانه کشور به جلبک سبز آبی را ۲۵۰ تن بیان کرد و ادامه داد: ۵۰ تن از این نیاز سالانه در کشور توسط سه یا چهار شرکت تولید کننده داخلی تامین می شود.
بر اساس گفته های وی در مزرعه تولید این جلبک ۶ نفر اشتغال به کار دارند و در فاز دیگر این مزرعه تولیدی که در تبریز راه اندازی می‌شود ۱۵ نفر اشتغال به کار خواهند داشت.
کشت به صورت فتو بگ در داخل کیسه هایی آویزان نیز طبق اظهارات وی جزو برنامه های آتی این شرکت دانش بنیان بوده که قرار است در تبریز انجام شود و با راه اندازی مزرعه شرکت قادر به تولید سالانه ۳۶ تن جلبک خواهد بود که در شرف عقد قرار داد با معاونت فن آوری کشوراست.
در میان صحبتهای این محقق جوان می‌توان دریافت هزینه ثابت و راه اندازی مزرعه تولید این جلبک بالاست ولی سرمایه درگردش آن اندک است.
وی بیان کرد: برای راه اندازی این گلخانه و دست یابی به تولید سالانه ۹ تن در چند سال قبل ۸۰۰ میلیون ریال بدون احتساب هزینه گلخانه و زمین هزینه شده است وهم اکنون با تورم موجود هزینه ها را باید پنج برابر محاسبه کرد.
این محقق جوان ارومیه ای برخود و همکارانش که در عرصه تولید هستند می‌بالد و می‌گوید: مساحت مزرعه گلخانه ای ۵۰۰ متر مربع و با واحد های فراوری و سورت یکهزار و ۵۰۰ مترمربع است و تمام دستگاهها بومی است.
ناشناخته بودن جلبک سبز آبی در ایران
وی از اینکه در داخل استان آذربایجان غربی و حتی در ایران زیاد این محصول شناخته شده نیست و هزینه تبلیغات هم بسیار بالاست گله مندی می کند ولی معترف است که با حمایت برخی دستگاههای مرتبط بخشی از مسیر تولید هموار شده‌است.
در استخر تولید جلبک سبز آبی پاروهای متحرک همچنان کار می‌کنند تا جلبک رسوب نکند و صدای دستگاههای کاملا بومی که کنترل هوا و فاکتورهای آب را برعهده دارند همچنان به گوش می رسد.
محمودی گفت: این جلبکها به حرکت پاروها نیازمندند تا فتوسنتز وتولید اکسیژن کنند و بگ اسپیرولینا ۴۰۰ برابر درخت بالغ در تصفیه هوا کاربرد دارد و در حذف گازهای گلخانه‌ای بسیار موثر است.
این تولید کننده اظهار می کند: برداشت جلبک روزانه بوده و یک پنجم گلخانه گوجه فرنگی در مساحت مشابه می‌تواند آب مصرف کند و در مدیریت منابع زیستی بسیار مفید و مقرون به صرفه است.
وی اضافه کرد: در هزار لیتر آب ۲ کیلو جلبک در دوره ۱۵ روزه برداشت می‌شود درحالیکه در گرم ترین روزها تبخیر ۲ درصد بوده و این آب همواره در چرخه است و ۲ تا سه سال یکبار آب تعویض می‌شود.
جلبک سبز آبی آغاز گر تنفس هوازی است
برای بررسی بیشتر این جلبک هم صحبت طیبه فربود نیا از اساتید دانشگاه ارومیه شدیم وی در این باره می گوید: جلبک سبز آبی آغاز گر تنفس هوازی قلمداد می‌شود( هر موجودی که برای ادامه ٔزندگی نیازمند هوا باشد) و این روزها در فضا کشت داده می‌شود تا شاید آغازگر حیات در خارج زمین باشند.
وی براین باور است که کیک سبز اسپیرولینا هم اکنون به عنوان غذای سبز تکمیلی و ارگانیک تهیه و به فروش می‌رسد و حتی ناسا آن را در برنامه غذایی فضا نوردان نیز گنجانده‌است چرا که خواص بی شماری دارد.
این استاد دانشگاه ارومیه با اشاره به اینکه در۲۰۰ سال گذشته تولید این محصول در کشور امریکا مورد توجه قرار گرفته است، بیان کرد: در ایران نیز به تازگی در سالهای اخیر به صورت محدود شرکتهایی در اصفهان و ارومیه نیز در این راستا تلاشهایی را آغاز کرده‌اند.
وی که کتابی هم درباره جلبکها نوشته معتقد است که این جلبک برای افرادی که شاید در هضم پروتئین مشکل داشته باشند بسیار مفید است البته درصورتیکه در شرایط بهداشتی تولید شوند.
فربود نیا ارگانیک بودن این ماده غذایی را بسیار مهم ارزیابی کرده و می‌گوید: این جلبک غنی از پروتئین و اسیدهای آمینه لازم برای بدن است و از ۲۰ اسید آمینه لازم برای بدن ۱۸ مورد در این جلبک یافت می‌شود.
وی تنظیم فشار خون، تقویت سیستم ایمنی بدن، بهبود عملکرد مغز و خواص ضد التهابی، درمان کم خونی و بهبود قدرت و استحکام استخوانها را از دیگر مزایای اسپیرولینا نامید.
طبق گفته های این نویسنده و محقق، داشتن آنتی اکسیدان بالا و دارا بودن کلسیم، آهن و منیزیم و انواع ویتامینهای گروه ب نیز در این محصول شناسایی شده‌است.
جلبک سبز آبی بر اساس گفته های دکتر فربودنیا لازم است تا خام مصرف شود و اغلب در صبحانه و همراه با آب میوه مصرف شود تا تامین کننده انرژی روزانه مورد نیاز باشد.
براساس گفته های این محقق تولید آن در استخرهای آبی کوچک میسر می‌شود و بسیار متنوع است و در ایران تولید آن مانند سایر کشورهای خارجی وجود دارد.
این جلبک خوراکی انرژی لازم را از آفتاب می‌گیرد و در آزمایشگاه و گلخانه و حتی در طبیعت قابل تولید است ولی آبی که استفاده می‌شود می‌تواند شور و یا شیرین باشد و تکنولوژی پیچیده‌ای نیاز ندارد.
وی این جلبکهای مارپیچی را دارای قدرت فتوسنتز معرفی می‌کند و می‌گوید: استفاده اقتصادی و پرورشی حتی برای مصارف شخصی از این جلبک این روزها رایج شده‌است و هزینه های زیادی نیز در بر ندارد.
این استاد دانشگاه در آذربایجان غربی با گریزی بر سایر جلبکهای بومی در ارومیه، گفت: جلبک سبز تک سلولی دونانیللا نیز که در دریاچه ارومیه یافت می‌شود جلبکی مقاوم به شوری است.
این جلبک حاوی "بتاکاروتن" است که ماده ای ضد سرطان بوده و در بدن تبدیل به ویتامین آ می شود و این جلبکها را در سواحل دریاچه به صورت مناطقی قرمز و نارنجی رنگ می شود دید و در ژاپن استفاده فراوانی دارد و ارزش تغذیه ای و درمانی فراوانی دارد.
نقش مهم جلبک سبز آبی در سیستم بدنی انسان
مجید قرقره چی که از اساتید دانشگاه بوده و در زمینه گیاهان دارویی در خانواده ای با سابقه ای ۱۲۰ ساله در شهرستان خوی در آذربایجان غربی مشهور است در این زمینه گفت: این جلبک در تقویت سیستم ایمنی بدن نقش مهمی دارد و در صنایع غذایی و دارویی می‌تواند جایگاه مهمی داشته باشد.
وی که به همراه سایر شرکای تجاری خود در جزیره قشم مشغول تولید این جلبک است، گفت: علت انتخاب این مکان برای تولید مجاورت با آبهای آزاد است.
این محقق با بیان اینکه شرکت تولیدی آنان در حال اخذ مجوز برای ۸۰ محصول تولیدی از این جلبک است، گفت: هم اکنون ۶۰ تا ۷۰ نفر در مزرعه آنان فعالیت دارند.
طبق گفته های وی هم اکنون تولید اسپیرولینا توسط شرکتی که وی و همکارانش راه اندازی کرده‌اند یک مزرعه در ایران و چهار مزرعه در خارج از کشور دارد که مزارع خارج کشور از دانش فنی ایرانی بهره مند هستند که کشورهای چین و مالزی جزو این کشورها هستند.
وی با بیان اینکه تولید اسپیرولینا به عنوان یک کالای استراتژیک در آمریکا و پنج کشور تولید کننده آن مطرح است ادامه داد: برای خرید دانش فنی آن به صورت غیر مستقیم افزون بر ۵۰۰ میلیارد ریال هزینه شده‌است.
قرقره چی با بیان اینکه کشورهای همسایه ایران حاضرند برای داشتن دانش فنی این محصول هزینه کنند ادامه داد: هم اکنون تمامی استانداردهای لازم برای تولید ات مزرعه قشم اخذ شده است و با دارا بودن استانداردهای لازم بازارهای خارجی خواهان خرید دانش ارزنده آن هستند.
جاندارانی که تحت نام کلی جلبک طبقه‌بندی می‌شوند در حقیقت گروه وسیع و متنوعی از موجودات زنده فتوسنتز کننده را تشکیل می‌دهند که ازنظر شکل، فیزیولوژی و زیستگاه طبیعی تفاوت‌های چشمگیری با یکدیگر دارند.
جلبکهای دریایی ازجمله منابع زنده و تجدید پذیر دریاها و اقیانوس‌ها هستند، جلبکهای دریایی برای انسان‌ها و حیوانات به‌عنوان غذا و منابع ارزشمندی از مواد طبیعی هستند.
جلبکهای دریایی به سه گروه جلبکهای قهوه‌ای، قرمز و سبز طبقه‌بندی می‌شوند که یکی از این جلبکهای سبز اسپیرولینا نام دارد.
از این جلبک در کشاورزی، دامداری و آبزی پروری، صنایع غذایی، دارویی و آرایشی استفاده های گسترده‌ای می‌شود.
از سال گذشته با تدوین نقشه راه عملیاتی توسعه فناوری‌های زیستی در بخش‌های مختلف کشور در ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در راستای توسعه اقتصاد مقاومتی، توسعه فناوری‌های تولید جلبک در کشور بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
با توجه به اینکه جلبکها موجوداتی هستند که نیاز به آب شیرین ندارند و در محیطی با آب شور و لب شور نیز رشد می‌کنند و راندمان تولید بالایی دارند، به همین دلیل صنعتی مناسب برای کشور ایران محسوب می شود که با معضل خشکسالی دست به گریبان است.
در واقع "تغییرات اقلیمی آب و هوایی در کشور"، "خشکسالی و عدم دسترسی به منابع آب شیرین کافی"، "وجود آب های لب شور و شور در کشور"، "گستره وسیعی از بیابان و خاک های غیرقابل کشت در کشور"، "دسترسی به تابش فراوان نور و فراوانی روزهای آفتابی"، "نیاز بازار کار خصوصا برای رشته های بیوتکنولوژی، بیوشیمی و غیره"، "بازار بزرگ داخلی" و "بازار بزرگ کشورهای همسایه"؛ از جمله عواملی است که می‌تواند تاکیدی بر ضرورت توسعه صنعت جلبک در کشور باشد.
بر همین اساس، ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بنا بر سیاست های کلی برنامه ششم توسعه، به دنبال افزایش سهم اقتصاد زیستی در اقتصاد کشور است، لذا ظرفیت ها و فرصت های مختلف در این حوزه از جمله جلبک را شناسایی کرده و به دنبال راهکارهای توسعه آن است.
در سالهای گذشته بخش‌های خصوصی و دولتی به صورت پراکنده در زمینه تولید جلبک کار کرده اند، اما با وجود ظرفیت بالای این صنعت در کشور هنوز در این زمینه به تولید انبوه نرسیده است.