زیتون از جمله محصولات کشاورزی است که به صورت تازه خوری و روغن زیتون مصرف بالای در سطح جهانی دارد. ایران نیز جزو کشورها صاحب زیتون است که حجم بالایی از تولیدات به صورت کنسروی و حجم کمتری در قالب روغن زیتون مصرف می گردد. برای بررسی بیشتر شرایط تولید زیتون در کشور «بازار» گفتگویی با «جواد میر عرب رضی، مجری طرح زیتون وزارت جهاد کشاورزی» انجام داده است.
*به عنوان سوال اول توضیح دهید که چرا آمارهای متفاوتی در خصوص سطح زیر کشت زیتون ارائه می شود و در حال حاضر میزان دقیق سطح زیر کشت این محصول چقدر است؟
مرجع ما در وزارتخانه آمارنامه ای است که منتشر می شود و بر اساس این آمار در حال حاضر کل سطح زیر کشت زیتون در سراسر کشور ۷۸هزار هکتار است اما بعضا در دیگر منابع تا ۹۳ هزار هکتار هم عنوان می شود. دلیل اختلاف آمارها هم عمدتا این امر است که بخشی از زیتون ها در فضای سبز شهری کاشته شده است که عملا باردهی هم دارد. مثلا در شهر، سمنان، زاهدان و حتی در بلوار کردستان تهران درخت زیتون وجود دارد. لذا وقتی محاسبات بر اساس نهال و توزیع نهال انجام می شود اعداد تغییر می کند.
*در حال حاضر حجم تولید سالانه و میزان مصرف زیتون و روغن زیتون چقدر است؟
زیتون به اصطلاح سال آور و نیاور دارد و امسال در سال نیاور زیتون بودیم به طوری که در زمان تشکیل میوه زیتون، بادهای گرمی در مناطق زیتون خیز داشتیم به همین دلیل تولید میوه زیتون امسال حدود ۱۱۷ هزار تن بود در حالی که در سال ۹۸ حدود ۱۵۸ هزار تن تولید داشتیم. از سوی دیگر امسال حدود ۸هزار و ۹۰۰ تن تولید روغن زیتون در داخل داشتیم اما ظرفیت تولید تا حدود ۱۶ تا ۲۰ هزار تن هم می توانیم داشته باشیم. از نظر میزان مصرف نکته مهم این است که میزان مصرف متناسب با شرایط جامعه متفاوت می شود و بعضا به دلیل مسائل اقتصادی در جامعه کم یا زیاد می شود. اما به طور کلی حدود ۱۷۰ گرم سرانه مصرف روغن زیتون است و حدود ۷۰۰ گرم هم سرانه مصرف زیتون کنسروی است.
*با این تفاسیر چقدر از تولیدات ما راهی بازارهای صادراتی می شود؟
صادرات روغن نداریم چون در داخل فضای مصرف داریم و به صادرات نمی رسیم. اما در زمینه کنسرو در ۹ ماهه سال جاری حدود ۱۲۰۰ تن صادرات داشته ایم که غالبا هم به کشورهای اطراف بوده است.
*آیا زیتون ایران در بازارهای جهانی مزیت رقابتی دارد یا خیر؟
تا حدی بله. اما واقعیت این است که اگرچه در کشور ما میزان مصرف کنسرو تبدیل به یک فرهنگ شده اما در جامعه جهانی بیشتر مصرف روغن به عنوان یک فرهنگ بیان شده است. لذا ما به دنبال این هستیم که میزان تولید روغن زیتون را افزایش دهیم و بخشی که مربوط به کنسرو است را به سمت تولید روغن بیاوریم. بنابراین اینکه می گویید مزیت رقباتی داریم یا خیر واقعیت امر این است که در بخش کنسرو از نظر تکنولوژی بسیار جلو هستیم اما در بحث روغن هنوز به آن مزیت خاص نرسیده ایم با این وجود همان میزان روغنی هم که داریم از نظر کیفیت قابل رقابت در بازارهای جهانی است.
*از جمله مهمترین مسائل قابل تامل در بحث زیتون استفاده از تکنولوژی های روز در مرحله برداشت است. ما چقدر از این تکنولوژی ها بهره مند هستیم؟
در زمینه برداشت یکسری تکنولوژی های روز وجود دارد که لازمه استفاده از آن در مرحله اول ایجاد باغ های خاص است؛ یعنی خود باغ باید دارای یکسری ویژگی های خاص باشد تا بتوان برای برداشت از تجهیزات و ماشین آلات خاصی هم استفاده کرد. اگرچه در کشور ما باغات زیتون غالبا به صورت سنتی بوده است اما در سالهای اخیر که وزارتخانه روی توسعه باغات کار کرده است بیشتر روی باغات متراکم و نیمه متراکم متمرکز شده ایم تا در نهایت بتوان در این باغات از تجهیزات مکانیزه و نیمه مکانیزه برداشت استفاده کرد. بنابراین در زمینه برداشت مکانیزه هنوز دستگاه قابل توجهی نداریم اما دستگاه هایی مثل انواع تکان دهنده ها و شیکرهای تنه درخت در کشور به وفور داریم.
*وضعیت صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش زیتون چگونه است؟
در بخش تولید روغن زیتون ظرفیت اسمی که داریم بسیار خوب است؛ یعنی بیشتر از آنچه که تولید می کنیم است و به عبارت دیگر در صنایع تبدیلی عملا هیچ مشکل و کمبودی نداریم. اما ما معتقدیم که صنایع باید به این سمت پیش بروند که از سایر محصولات زیتون هم استفاده کنند یعنی به روز رسانی آنها می تواند منجر به افزایش بهره وری تولید روغن زیتون شود.
*سرمایه گذاری در اغلب بخش های کشاورزی خیلی کم صورت می گیرد در بخش زیتون چگونه است؟
در بحث سرمایه گذاری وضعیت خوبی داریم به طوری که در حال حاضر کشت و صنعت های بزرگی مثل «مطهری و خندان» در این بخش وجود دارد که در واقع بخش های خصوصی توانمندی هستند و بیشتر رویکردشان کشت های متراکم است. چون کشت های متراکم زیتون نسبت به سایر محصولات مزیت رقابتی بسیار بالایی دارد و در بخش تولید و فرآوری توانمندی بالای دارند. بنابراین در بخش سرمایه گذاری مشکلی نداریم و علاقمندان بسیاری برای سرمایه گذاری در این بخش خواهان همکاری هستند.
*اگرچه زمینه فعالیت شما تولید است و در بحث قیمت گذاری دخالتی ندارید. اما به نظر شما به عنوان مجری طرح زیتون وزارتخانه چرا قیمت زیتون و روغن زیتون بالا است و عموم مردم نمی توانند مانند دیگر روغن های رایج از آن استفاده کنند؟
همانطور که اشاره کردید پاسخگویی به این سوال مربوط به وزارت صمت است و ما تنها متولی تولید هستیم اما اصولا قیمت وابسته به یکسری عوامل از جمله هزینه های تمام شده محصول است. در حال حاضر نیز ۳۰ تا ۴۰ درصد هزینه های تولید به هزینه های برداشت زیتون بر می گردد. لذا اگر بخش هایی از تولیدگران وارد میدان شوند و با سرمایه گذاری چنین هزینه هایی را کاهش بدهند، این محصولات دارای ارزش افزوده بسیار بالایی خواهد بود که می تواند قیمت روغن زیتون را کاهش و مصرف آن را عام تر کند. البته باید این نکته را هم مد نظر داشته باشید که در سالهای اخیر فرهنگ استفاده از زیتون و روغن زیتون رایج تر از گذشته شده و همین امر موجب ایجاد تقاضا در بازار شده است که قطعا در افزایش قیمت اثر داشته است. با این وجود این مساله یک فرصت خوب برای افرادی است که قصد دارند در بخش تولید یا در عرصه فناوری ورود کنند.
*در پایان کمی در خصوص عمده اقدامات تان در سال ۱۳۹۹ و برنامه هایی که برای سال آینده در دست اجرا دارید، توضیحاتی بدهید.
بحث ما غالبا روی تولید و افزایش عملکرد است و به دنبال این هستیم که فاصله بین عملکرد متوسط کشور و عملکردی که تولیدکنندگان برتر ما دارند را با آموزش و ترویج کاهش بدهیم. چرا که در حال حاضر در بخش نمونه های برتر بالای ۳۰ تن در هکتار عملکرد داریم اما متوسط عملکرد کشور حدود ۲ تن است. بنابراین یکی از برنامه های اصلی ما این است که این فاصله را با آموزش و کمک های فنی کاهش دهیم و باغداران را به این سمت هدایت کنیم که تولیدشان را در واحد سطح بالا ببرند.
از سوی دیگر ما در حلقه های مختلف برنامه های مختلفی داریم از جمله در بحث آزمایشگاهی ارزیابی که در دنیا مطرح است و به عنوان یکی از شاخصه های کشورهای زیتون خیز مطرح است و در این راستا ما در سال ۹۹ سه آزمایشگاه را به ۵ آزمایشگاه افزایش دادیم.
همچنین در بحث پساب کارخانه ها در حال پیگیری هستیم. در واقع در برخی از کارخانجات ما در صنایع تبدیلی و تکمیلی مشکلی که دارند بحث پساب این کارخانجات است که باید به نحوی حل شود. در این راستا ما از لحاظ فنی و تکنولوژی به این کارخانجات کمک می کنیم تا بتوانند این پساب را به چرخه تولید بیاورند و از آن استفاده بهتری کنند و از آنطرف آبی که از آن خارج می شود از نظر محیط زیست هم قابل قبول باشد.
*برای تحقق این هدف از شرکتهای داخلی بهره می گیرید یا شرکت های خارجی؟
با چند شرکت دانش بنیان داخلی در حال پیش بردن این برنامه هستیم و تلاش داریم بخش خصوصی و با کمک بخش فنی مهندسی وزارتخانه بتوانند این مساله را حل کنند. در واقع امیدواریم در ۶ ماهه آینده شاهد راه اندازی چند نمونه از این پروژه در کارخانجات مختلف باشیم.