سیاست حفر چاه‌های متعدد از اوایل دهه ۶۰ خورشیدی در استان سمنان هر چند توانست کشاورزی استان را متحول و در مقاطعی استان را به بالاترین میزان تولید گندم در تاریخ کشاورزی خودش نیز برساند و در سطح ملی هم توانست کشور را به جشن خودکفایی گندم نزدیک ساز اما در دراز مدت و از اوایل دهه ۸۰ کم کم فاجعه‌ای به نام خشکسالی را به استان سمنان تحمیل کرد.
استان سمنان زمانی توانسته بود رکورد ۲۸۰ و ۳۰۰ هزار تنی تولید گندم را در یک سال زراعی از خود به جای بگذارد و در برخی اراضی آبی شهرستان میامی که قطب کشاورزی استان سمنان محسوب می‌شود، عملکرد گندم در واحد کشت به هفت تن در هکتار هم می‌رسید اما این روزهای خوش رو به افول گذاشتند.
خشکسالی و استان سمنان
خشکسالی دامن کشاورزی استان سمنان را گرفت تا جایی که در اواخر دهه ۹۰ خورشیدی تولید گندم استان سمنان به ۱۱۰ هزار تن و امسال به ۹۰ هزار تن کاهش یافته است و از آن بدتر اینکه عملکرد واحد سطح نیز آنقدر کاهش یافته که امروز اگر کشاورزی از هر هکتار گندم آبی چهار تن محصول درو کند، باید خداوند را شاکر باشد.
این خشکسالی‌ها شرایطی را پدید آورد که ما در استان سمنان با کمبود تولید علوفه برای دامداری‌ها و مرغداری‌ها روبرو شدیم. پس قیمت خوراک دام بالا رفت، محصول مرغوب کاهش یافت و همچنین واردات و مشکلات تلاطم ارزی باعث شد تا بازار علوفه بر هم ریخته و به یکباره دامداری‌ها و مرغداری‌ها با مشکلات عدیده تأمین علوفه و غذای مورد نیاز دام و طیورشان روبرو شوند.
ضرورت کشت جایگزین
مهدی شاه حسینی کارشناس باغداری و کشاورزی در پاسخ به این پرسش که چه الزامی در استان سمنان ما را به سمت ترویج کشت‌های نوین و جایگزینی مانند هیدروپونیک سوق می‌دهد، می‌گوید: یکی از راهکارهای مقابله با خشکسالی کشت‌های جایگزین محسوب می‌شود چرا که فراموش نکنیم استان سمنان با کاهش شدید آب روبرو است و تا چند سال دیگر حتی آب شرب خود را هم نمی‌تواند تأمین کند در نتیجه باید از سهم ۸۵ درصد کشاورزی در آب استان کاست.
شاه حسینی بیان کرد: در واقع اصلاح روش‌های کشت سنتی و حرکت به سمت کشت‌های جایگزین که مصرف آب کمتری دارند و روش دوم، مدیریت داشته‌های آبی با ایجاد آبیاری نوین و همچنین کنتورهای شمارشگر چاه‌های آب که بتواند مصرف و داشته‌های منابع آبی استان سمنان را به کنترل خود در بیاورد.
وی افزود: به نظر می‌رسد دولت آنقدر دیر به فکر اجرای روش‌های نوین آبیاری افتاد که بخش عمده ای از منابع آبی استان سمنان کاهش شدید یافته و حبران شأن بسیار دشوار به نظر می‌رسد برای مثال از آبیاری نوین از سال ۹۴ به صورت جدی در استان سرعت گرفت حال آنکه الزام آن از سال ۸۲ و ۸۳ به وضوح در سطح استان دیده می‌شود.
اجرای آبیاری نوین دیر موقع بود
این فعال بخش کشاورزی که خود نیز گلخانه دارد، ادامه داد: اجرای آبیاری نوین در دولت روحانی سرعت گرفت و حتی بیش از دو برابر کل میزانی که طرح‌های آبیاری نوین در کل تاریخ انقلاب اسلامی در سطح استان اجرا شده بودند، در سطح مزارع و باغات استان اجرا شد اما به واقع آنقدر دیر این طرح اجرا شد که با مشکلات کمبود آب و تغییر اقلیم همراه و نتوانست آنطور که باید و شاید جواب بدهد.
شاه حسینی افزود: از سوی دیگر کشت گلخانه‌ای در استان رواج یافت که البته این نوع کشت هم بسیار دیر و وقتی دیگر رواج یافت و دولت از آن حمایت کرد که دهه ۸۰ داشت به اتمام می‌رسید و اوج بحران‌های آبی صورت گرفته بودند اما به هر حال هر زمان که شما جلوی ضرر را بگیریم نفع کرده‌اید.
کاهش مصرف آب
یک کارشناس دیگر کشاورزی و زراعت در استان سمنان گفت: درست است که ما باید به سمت کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی با طرح‌هایی مانند جایگزینی کشاورزی نوین باشیم اما باید توجه کرد که این تغییر روش‌ها آنچنان هم آسان نیست و برای مثال دامداران به راحتی به آن اطمینان نمی‌کنند که علوفه شان را خریداری کنند.
عبدالله عامری با بیان اینکه دامداران هنوز فکر می‌کنند که کشت‌های نوین همان تراریخته و به قول خودشان سمی است که سرطان می‌آورد، گفت: این مقاومت‌ها در برابر کشت‌ها وجود دارد اما باید دولت آن را اشاعه دهد تا شاهد ایجاد یک رویه واحد و مناسب باشیم.
وی افزود: مشکل اشاعه کشت‌های نوین مانند هیدروپونیک و گلخانه‌ای و … در وهله نخست هزینه بر بودن آن و در وهله دوم عدم توجیه اقتصادی به خصوص در اراضی کوچک مقیاس در اندازه‌های زیر هکتار است که غالباً هم دست خرده مالکان است.
خرده مالکان مانع اصلی
این فعال بخش باغداری در شهرستان شاهرود بیان کرد: دور زمانی نمی‌گذرد که باغات در استان سمنان از دو هکتار کمتر نبودند اما امروز شاهد هستیم که اراضی با کاربرد کشاورزی هم مانند خانه با متراژهای هزار متری و دو هزار متری خرید و فروش شده و یا درگیر ورثه هستند.
عامری افزود: بزرگترین مشکل اجرای کشت‌هایی مانند هیدروپونیک خرده مالکان است که زمین‌ها را کوچک کرده و در نتیجه روش‌های نوین کشاورزی مانند آبیاری قطره‌ای، هیدرو پونیک، آیروپونیک و گلخانه‌ای و … به صرفه اقتصادی نبوده و توجیهی ندارد زیرا فرد باید ۸۰ میلیون تومان هزینه کند تا مثلاً ۱۰۰ میلیون تومان در یکسال از برداشت محصول خیار، درآمد داشته باشد در نتیجه به دلیل گرانی اجرای این طرح‌ها، مرقوم به صرفه نیست.
وی گفت: دیگر مشکل کشت‌های هیدروپونیک این است که دست کم باید دو هکتار فضا را داشت که در آن هزینه درست و حسابی کرد تا شاهد جواب درست و حسابی بود در نتیجه باید دنبال سرمایه گذار گشت. از سوی دیگر با وضعیت کنونی اقتصادی و عدم درک درست مزیت اقتصادی کشاورزی‌های نوینی مانند هیدروپونیک، اصلاً جذب سرمایه گذار برای این نوع کشت‌ها آسان نیست.
ترویج کشت های جدید
یک کارشناس اقتصادی نیز در پاسخ به سوالی با موضوع ترویج انواع کشت‌های جایگزین، بیان کرد: در مجموعه جهاد کشاورزی، اتاق بازرگانی که کمیته کشاورزی در درون خود دارد، تعاون روستایی و ده‌ها نهاد خدمترسان دیگر حتی یک اکیپ رایزن اقتصادی و سرمایه گذاری در بخش کشاورزی نوین نداریم که پکیج‌های سرمایه گذاری مرتب و منظم، با چند زبان ترجمه، دارای عکس و تصویر، همراه با معایب، مزیت‌ها، هزینه‌ها و … را تهیه کند و برای جذب سرمایه گذار به میدان برود.
علیرضا صالحیان ابراز داشت: ما در مجموعه جهاد کشاورزی استان سمنان شاهد هستیم که همه نشسته‌اند تا سرمایه گذار بیاید! از سوی دیگر همه در روزی که می‌فهمند قرار است مثلاً یک اکیپ سرمایه گذار از روسیه یا چین و … به استان سمنان بیاید در همان شب به فکر می‌افتیم که باید طرح کشاورزی هم ارائه کنیم!
وی افزود: مشکل بزرگ کشت‌های نوین این است که جهاد کشاورزی، مرکز تحقیقات کشاورزی، اتاق بازرگانی، اتاق تعاون، تعاون روستایی و حدود ۱۲ دستگاه دیگر خدمت رسان به روستاها نتوانسته‌اند که شرایط و مزیت‌های اقتصادی این نوع کشت را ترویج دهند تا مردم اولاً با آنها آشنا و سپس مزیت‌های اقتصادی و حتی معایب آن را بفهمند.
بوروکراسی عجیب
این کارشناس اقتصادی بیان کرد: ما بخش ترویج در زمینه کشاورزی‌های نوین مان تعطیل است وگرنه شاهد ترویج و توسعه انواع کشت‌های جایگزین، ارقام مقاوم به سرما، گلخانه، هیدروپونیک و آیروپونیک و … خواهیم بود در نتیجه ما هنوز نتوانسته ایم بین تولیدات علمی، کشاورز و واحد سطح یک نوع ارتباط درست برقرار کنیم.
صالحیان درباره موانع کشت‌های گلخانه‌ای و سیستم‌های نوین کشاورزی، توضیح داد: مانع دیگری که بر سر راه ترویج کشت‌های هیدروپونیک قرار دارد بوروکراسی عجیب و غریب اداری آن است. اگر شما از مدیران استان سمنان درباره مثلاً کشت گلخانه‌ای بپرسید همگی قاطعانه از حمایت تولیدکننده و سرمایه گذار صحبت به میان می‌آورند اما کسی نمی‌گوید که یک سرمایه گذار برای استعلام ساده چند روز باید معطل شود؟
وی افزود: مشکل بزرگ اینجا است که اگر شما بخواهید مثلاً یک هکتار گلخانه هیدروپونیک بسازید باید از ۲۰ ارگان امضا بگیرید که هرکدام کافی است دو روز طول بکشند. آن هم ارگان‌هایی که بعضی‌هایشان هم باید از مرکز استان استعلام بگیرند!
استعلام‌های مکرر
تحقیقات خبرنگار بازار این گفته صالحیان را تائید می‌کند چرا که برای ایجاد یک گلخانه هیدروپونیک شما باید از چند بخش جهاد، اداره گاز، آب و فاضلاب، بنیاد مسکن، اداره پست (برای دریافت کد پستی)، شرکت نفت (برای اینکه بدانند شما نفت مصرف می‌کنید یا خیر)، مرکز تحقیقات کشاورزی، بیمه و ده‌ها ارگان دیگر امضا و استعلام بگیرید که در واقع شما را عاجز می‌کند و عطای کار را به لقایش می‌بخشید.
موضوع دیگر در زمینه کشت‌های جدید این است که چون کشاورزان به آن دقت نظر ندارند و درباره آن اطلاعی ندارند آن را با تراریخته و یا به قول خودشان دست کاری شده اشتباه گرفته و ریسک دادن این نوع علوفه‌ها را به دام‌هایشان نمی‌پذیرند. دامداران و مرغداران عمدتاً به دلیل اینکه سرمایه زندگی شأن را در زیر دست دارند، بر روی آن ریسک نمی‌کنند در نتیجه این وظیفه بخش ترویج جهاد است که درباره این نوع کشت و اختلافات آن با تراریخته و کشته‌های مصنوعی اطلاعات بدهد.
اگر بخش ترویج جهاد با کارشناسان پهن های که بیش از ۴۵۰ نفر هم در استان سمنان هستند بتوانند به درستی مزیت‌های کشت‌های نوین را به مردم روستایی و دامداران که ۸۰ درصد دام استان سمنان را در اختیار دارند، ارتباط بهتری بر قرار کنند قطعاً شاهد ایجاد رغبت در بین آنها نیز خواهیم بود.
مزیت های هیدورپونیک
یک کارشناس بازنشسته جهاد کشاورزی که در زمینه طراحی روش‌های آبیاری فعالیت دارد، می‌گوید: کشاورزان باید بدانند که مزیت‌های خوبی در کشت هیدروپونیک است که اولاً تفاوت چندانی با کشت معمولی ندارد و این یک نوع کشت است که شرایط آبی و خاکی کنترل شده تری را دارد در نتیجه نه محصول آن سمی است و نه خطرناک؛ از سوی دیگر اینگونه که گفته می‌شود آدم را دچار سرطان نمی‌کند زیرا اصلاً کشت آزمایشگاهی نیست.
علی ابراهیمی درباره هیدروپونیک ابراز داشت: اصطلاحی در علم باغداری است که به روشی در صنعت کشاورزی مدرن امروز جهان اشاره می‌کند که گیاه، به جای آنکه مثل روش سنتی همیشگی، در خاک، رشد و نمو پیدا کند، در سیالی از محلول‌های غذایی قرار می‌گیرد تا بستر هماهنگی برای رشد گیاه به صورت هیدروپونیک فراهم شود.
وی افزود: در روش‌های گلخانه‌ای، کشت به این روش، محبوبیت زیادی پیدا کرده است و در ۳۱ استان کشور نیز، هزاران نفر در این حوزه مشغول به کار هستند. تولید گلخانه‌ای، نه به فصل ارتباط دارد و نه به تغییرات آب و هوایی. هدر رفت محصول کم می‌شود و می‌توان با استقرار فناوری، اثربخش تولید را ارتقا داد. تولید هیدروپونیک توت فرنگی، گوجه فرنگی، خیار و فلفل و گیاهان برگی مثل کاهو، بازدهی خوبی دارد.
نیاز به خاک نیست
این کارشناس گفت: عدم نیاز گسترده به خاک، حذف استفاده از آفت کش‌ها و سموم که هزینه تمام شده تولید را افزایش می‌دهد و خاک را آلوده می‌کند، حذف علف هرز در تولید محصولات کشاورزی و کاهش مصرف آب به خصوص در مناطقی که با کم آبی مواجه هستند از مزیت‌های این نوع کشت است.
ابراهیمی گفت: هیدروپونیک همچنین دارای مزیت‌هایی مانند افزایش ارزش غذایی محصولات هیدروپونیک به روش سنتی، تولید میوه و سبزی در مناطق سردسیر و باتلاقی ایران و جهان، بازآفرینی مناطق کمتر توسعه یافته و مکان‌های متروکه به منظور احداث گلخانه (روش هلندی)، کشت گیاهان علوفه‌ای به صورت متوالی برای واحدهای کوچک دامداری، کاهش ابتلای گیاهان به بیماری‌های ارگانیک و انگلی و کاهش قابل ملاحظه استخدام منابع انسانی و کاهش هزینه‌های سربار تولید محصولات کشاورزی است.
در نهایت باید دید که مسئولان استان سمنان در راستای ترویج این نوع کشت‌ها چه اقداماتی را در دستور کار خواهند داشت تا دامداران به این نوع محصولات اعتقاد پیدا کرده و کشاورزان نیز مزیت‌های اقتصادی آن را دریابند. زیرا با شرایط کنونی خشکسالی در استان سمنان گویا چاره‌ای جز حرکت به سمت این کشت‌ها نیست.