ردپای چاقی در بروز بسیاری از بیماری‌ها

رضا ملک زاده، رئیس انجمن متخصصین گوارش و کبد ایران در آستانه «روز جهانی سلامت گوارش» امسال (۲۹ می ۲۰۲۱/ ۸ خرداد ماه ۱۴۰۰) که به دلیل روند فزاینده شیوع چاقی در جهان، از سوی سازمان جهانی گوارش (WGO) ، «اپیدمی در حال وقوع چاقی» نام گرفته است، گفت: در شرایطی که همه‌گیری بیماری عفونی کووید ۱۹ و کنترل آن، بخش اعظم تلاش‌های نظام‌های سلامت را به خود جلب کرده و این موضوع بر توجه به عواقب برخی بیماری‌های مهم و تأثیرگذار بر مرگ‌های زودرس سایه افکنده است، انتخاب «اپیدمی در حال وقوع چاقی» به عنوان موضوع «روز جهانی سلامت گوارش» امسال، فرصت ارزشمندی برای پرداختن به عواقب بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی بسیار وسیع و مخرب چاقی و تأثیرات آن بر نظام سلامت جهان است.

رئیس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی ایران، با بیان اینکه عوارض حاد اپیدمی چاقی به عنوان یک بیماری مزمن اجتماعی قابل پیشگیری، اگرچه به آشکاری اپیدمی بیماری عفونی کووید -۱۹ خود را نشان نمی‌دهد، اما قطعاً خطرناک‌تر و ماندگارتر است، در توضیح این مقایسه گفت: همان طور که سازمان جهانی گوارش نیز تاکید کرده، ما بسیار خوشبین هستیم که اپیدمی‌های عفونی همه‌گیری که جهان به شکل دوره‌ای با آن مواجه می‌شود، سرانجام با واکسن یا اقدامات دارویی و درمانی تحت کنترل در می‌آیند؛ اما اپیدمی بیماری چاقی که عوارض خطرناک‌تری هم دارد، در صورت عدم کنترل، همچنان بر شمار مرگ‌های زودرس در جهان بویژه مرگ‌های ناشی از سرطان‌ها و بیماری‌های قلبی عروقی و سکته‌های قلبی و مغزی خواهد افزود.

به گفته وی، مطالعات بین المللی سه دهه گذشته نشان می‌دهد چاقی به عنوان بیماری پایه گذار یا تشدید کننده بسیاری از بیماری‌های مزمن غیرواگیر و عامل مرگ‌های زودرس، با وجود زنگ هشدار سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۰، نه تنها هیچ توقف یا حتی کاهشی نیافته، بلکه موقعیت خود را به شکل نگران کننده‌ای، تثبیت و عمده مناطق جهان را تسخیر کرده است.

افزایش سه برابری چاقی در جهان

ملک زاده با اشاره به افزایش سه برابری چاقی در جهان از سال ۱۹۷۵ تا کنون، از ابتلای حدود ۲ میلیارد بزرگسال ۱۸ سال و بالاتر به اضافه وزن و چاقی خبر داد و افزود: ۶۵۰ میلیون نفر از این مجموع را افراد چاق تشکیل می‌دهند. همچنین ۳۸ میلیون کودک زیر ۵ سال و بیش از ۳۴۰ میلیون کودک و نوجوان ۵ تا ۱۹ سال جهان مبتلا به اضافه وزن و چاقی هستند و شیوع اضافه وزن و چاقی در بین کودکان و نوجوانان از ۴ درصد در سال به ۱۸ درصد در حال حاضر رسیده است.

نویسنده همکار مطالعه جهانی بار بیماری‌ها، همچنین با اشاره به ۱۰ برابر شدن میزان مرگ‌های ناشی از بیماری‌های مرتبط با چاقی در جهان از ۱۹۹۵ تا کنون، گفت: ۸ درصد از مرگ‌های جهانی، ناشی از بیماری‌های مرتبط با چاقی است که این سهم به طور قابل توجهی در جهان متفاوت است و در برخی کشورها که عمدتاً کم درآمد یا دارای درآمد متوسط هستند، به ۱۵ درصد هم می‌رسد.

افزایش ۵.۵ برابری شمار مبتلایان چاقی در ایران

رئیس انجمن متخصصین گوارش و کبد ایران در ادامه به وضعیت شیوع چاقی و اضافه وزن در ایران پرداخت و ضمن نگران کننده خواندن روند آن گفت: در حال حاضر ۷۰ درصد ایرانیان به چاقی و اضافه وزن، (۴۷ درصد اضافه وزن و ۲۳ درصد چاقی) مبتلا هستند و ۴.۵ درصد جمعیت کشور نیز چاقی مفرط (مرضی) دارند. شمار افراد چاق در ایران از سال ۱۹۸۰/ ۱۳۵۹ تا کنون ۵.۵ برابر و تعداد افراد دارای اضافه وزن ۳.۵ برابر شده است.

به گفته وی، عمده ترین علت این میزان از رشد چاقی در ایران همانند بسیاری از کشورهای درحال توسعه، رژیم غذایی ناسالم، پرخوری و کم تحرکی است: میزان مصرف کالری روزانه ایرانی‌ها طی دو دهه گذشته از ۲ هزار به ۳ هزار کالری رسیده و این در حالیست که ۹۰ درصد ایرانیان (هر دو جنس) فعالیت فیزیکی کافی ندارند که سهم زنان در کم تحرکی بیش از مردان است. این روند نگران کننده در ایران به گونه‌ای است که کم تحرکی حتی در روستاها نیز به طرز چشمگیری افزایش یافته است.

روند نگران کننده اضافه وزن و چاقی در نوجوانان ایرانی

ملک زاده با یادآور شدن رتبه اضافه وزن و چاقی ایرانیان در جهان گفت: بر اساس آخرین رتبه بندی جهانی چاقی و اضافه وزن (۱۹۷۵ - ۲۰۱۶)، رتبه جهانی چاقی مردان و زنان بزرگسال ایرانی به ترتیب ۸۷ و ۴۱ است. همچنین میزان شیوع چاقی در مردان بزرگسال ایرانی ۲۰ درصد و در زنان ایرانی ۳۴ درصد است.

وی افزود: در حال حاضر شاهد افزایش بیش از ۲۰ درصدی شیوع «اضافه وزن» در بین نوجوانان ایرانی نسبت به چهار دهه گذشته هستیم. رتبه اضافه وزن دختران و پسران ۱۹ سال ایرانی با صعود ۲۸ و ۲۴ پله‌ای، از رتبه ۹۶ و ۱۰۵ به رتبه‌های ۶۸ و ۸۱ رسیده است! همچنین شیوع اضافه وزن در دختران از ۶ درصد به بیش از ۲۶ درصد و در پسران از ۳ درصد به ۲۴ رسیده است. در رتبه بندی جهانی چاقی هم، دختران ۱۹ سال ایرانی دارای رتبه ۵۵ و پسران در رتبه ۷۴ هستند و به ترتیب ۴۳ و ۳۹ پله، وضعیت چاقی نوجوان ایران طی چهار دهه گذشته، بدتر شده است. در حال حاضر میزان شیوع چاقی در بین دختران نوجوان ایرانی ۹ درصد و پسران ۷ درصد است که در مجموع این روند، نگران کننده است.

رد پای چاقی در فهرست بلندی از بیماری‌های مزمن غیرواگیر

رئیس انجمن متخصصین گوارش و کبد ایران با تاکید بر سهم قابل توجه چاقی در بروز بیماری‌های عامل مرگ‌های زودرس گفت: رد پای چاقی در فهرست بلندی از بیماری‌های مزمن غیرواگیر قابل مشاهده است. سرطان‌ها (پستان، روده بزرگ، تخمدان، پروستات، کبد، کیسه صفرا، کلیه و … (بیماری‌های ایسکمیک قلبی، سکته‌های قلبی و مغزی، دیابت، کبد چرب غیرالکلی، بیماری انسداد مزمن ریوی، نارسایی مزمن کلیوی، فشار خون بالا، اختلال در چربی خون، اختلالات اسکلتی - عضلانی و آرتروز، بیماری‌های کیسه صفرا، اختلالات روانشناختی و روانپزشکی و اخیراً بیماری کووید -۱۹ و در نهایت ناتوانی ناشی از بیماری‌های مرتبط با چاقی و مرگ‌های زودرس (زیر ۷۰ سال) و خیلی زودرس (زیر ۵۰ سال) همگی با چاقی ارتباطی وسیع و عمیق دارند.

افزایش دو برابری مرگ‌های زودرس ناشی از بیماری‌های مرتبط با چاقی

ملک زاده همچنین سهم چاقی در مرگ‌های زودرس ناشی از بیماری‌ها را قابل توجه توصیف کرد و گفت: بیشترین سهم چاقی در مرگ‌های زودرس ناشی از بیمارها، مربوط به مرگ‌های قلبی - عروقی با سهم ۷۰ درصدی است. همچنین یک سوم سرطان‌ها نیز با چاقی مرتبط هستند. در پاندمی اخیر بیماری عفونی کووید -۱۹، تحقیقات انجام شده نشان داد شانس مرگ در بیماران چاق مبتلا به شکل حاد کووید -۱۹ نسبت به مبتلایان غیرچاق بالاتر است.

رئیس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران همچنین با اشاره به افزایش دو برابری مرگ‌های ناشی از بیماری‌های مرتبط با چاقی طی سه دهه گذشته در ایران گفت: سالانه ۳۸۰ هزار مرگ در کشور رخ می‌دهد که ۱۷۷ هزار مورد آنها زودرس (زیر ۷۰ سال) هستند. از این میزان ۸۸ هزار مرگ خیلی زودرس (زیر ۵۰ سال) است. ایسکمیک قلبی، سکته مغزی، سرطان‌ها، دیابت، انسداد ریوی مزمن، نارسایی مزمن کلیوی، نارسایی مزمن کبدی از مهمترین علل مرگ‌های زودرس در ایران هستند که چاقی با تمام این بیماری‌ها رابطه بسیار نزدیکی دارد.

چاقی شکمی و احتمال بروز بیماری‌های مرتبط با چاقی

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران سپس به راهکارهای پیشگیری از چاقی و کنترل آن پرداخت و به نکته هشدارآمیزی در این زمینه اشاره کرد و گفت: شاخص توده بدنی اگرچه ابزار اصلی سنجش اضافه وزن و چاقی است، اما مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که شاخص‌های چاقی شکمی (خطرناک‌ترین نوع چاقی) پیش بینی کننده‌های بسیار قوی‌تری در احتمال بروز بیماری‌های مرتبط با چاقی، نسبت به شاخص‌های چربی عمومی هستند.

وی گفت: اندازه مناسب دور شکم در زنان ۸۸ سانت و در مردان ۱۰۲ سانت است و اندازه بیش از این مقدار برای دور شکم، علامت هشدار بیماری‌های مرتبط با چاقی بویژه کبد چرب غیرالکلی است.

ملک زاده، پرهیز از پرخوری را مهمترین راهکار پیشگیری از اضافه وزن و چاقی دانست و گفت: هر فرد بزرگسال به طور متوسط نیازمند دریافت روزانه ۱۵۰۰ کیلو کالری است. این در حالیست که دریافت کالری روزانه ایرانی‌ها در حال حاضر، سه هزار کالری و دو برابر میزان مورد نیاز است.

مصرف بیش از دو برابر استاندارد قند و نمک در ایران

رئیس انجمن متخصصین گوارش و کبد ایران، بر محدود کردن مصرف قند، نمک و چربی‌ها برای پیشگیری از چاقی و اضافه وزن تاکید کرد و افزود: مصرف بیش از اندازه انواع قند باعث افزایش تولید چربی در کبد و منجر به ایجاد بیماری می‌شود. در حال حاضر سرانه مصرف قند در ایران ۶۶ گرم در روز است؛ درحالی‌که بر اساس توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی این میزان نباید بیشتر از ۲۵ گرم در روز باشد. همچنین مصرف روزانه نمک در کشور بیش از دو برابر استاندارد جهانی (۵ گرم در دنیا و ۱۱ گرم در ایران) است و مصرف نمک تنها ۱۲ درصد مردم ایران، محدوده سالم را رعایت می‌کند.

پرهیز از پرخوری و فعالیت بدنی منظم بهترین راهکار پیشگیری از چاقی و کنترل آن

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، مصرف سبزیجات تازه و میوه در طول روز را دارای تأثیرات بسیار مطلوب در کاهش چاقی و پرخوری و کمک به حفظ سلامت بدن در برابر بیماری‌ها دانست و گفت: مصرف یک میوه در هر یک از وعده‌های چندگانه روزانه، بهتر از مصرف چند میوه همزمان در یک وعده است.

وی همچنین مصرف حبوبات و غلات که ارزش پروتئینی بالایی دارند را یکی از راه‌های مؤثر در پیشگیری از چاقی و اضافه وزن برشمرد و گفت: تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف حبوبات، غلات سبوس دار و مغزها در پیشگیری از بیماری‌ها و سرطان‌ها و اساساً در پیشگیری از پرخوری و چاقی موثرند.

ملک زاده، بیماری چاقی را از عوارض مهم کم تحرکی و بی تحرکی توصیف کرد و افزود: پرهیز از پرخوری و ورزش منظم بهترین راهکار پیشگیری از چاقی و کمک به درمان آن است. فعالیت بدنی منظم شامل ۴۰ دقیقه ورزش روزانه که موجب تعریق شدید بدن شود یا ۱۵۰ تا ۳۰۰ دقیقه ورزش با شدت متوسط به شکل هفتگی و مستمر است.