یکی از مباحث مهم در صنعت چای، خرید تضمینی کل محصول توسط دولت است که یارانه هنگفتی را به خود اختصاص داده است (یک چهارم بهای محصول). این در حالی است که چای هم مانند دیگر محصولات کشاورزی است و خرید تضمینی در آن زمانی لازم می شود که محصول با مشکلی از جهت تولید مازاد یا اختلال در بازار مواجه شده باشد.
چیزی که در مورد محصول چای داخلی اصلا صدق نمی کند. چون اولا امسال تمام کارخانجات در فصل بهار چایی که حداکثر برایشان کیلویی 30000 تومان تمام شد حداقل کیلویی 80000 تومان فروختند. ثانیا تا پایان شهریور ماه حدود 11000 تن چای ایرانی صادر شده که رشدی بی سابقه نسبت به سال قبل نشان می دهد. این در حالی است که اگر کل چای ایرانی در بازار داخلی مصرف شود باز کفاف نیاز داخل را نمی دهد و ما ناچار از واردات خواهیم بود.
اما چرا خرید تضمینی به صنعت چای آسیب می زند و چرا باید جز در مواقع نیاز موقوف شود. همان طور که گفتم قیمت تمام شده یک کیلو چای بهاره که بیشتر مورد اقبال مصرف کنندگان است حداکثر کیلویی 30000 تومان است. اما حداقل کیلویی (به صورت عمده فروشی) 80000 تومان (2.5 برابر قیمت تمام شده!) فروخته شده است. البته اینجا ایرادی به کارخانجات وارد نیست. چون قیمت واقعی این چای همان است که در بازار فروخته اند. اما اشکالش این است که مصرف کننده و چایکار هر دو آسیب دیده اند و سیاست دولت محترم برای تامین محصولات مورد نیاز مردم به قیمت مناسب تامین نشده است. سوال از مسئولین دولت و به ویژه سازمان برنامه و بودجه و وزارت جهاد کشاورزی این است چرا چای با این شرایط عالی که ما چای تولید داخل و یارانه گرفته را (هر کیلو چای تولیدی دست کم 5000 تومان یارانه گرفته است) کیلویی 22000 تومان صادر می کنیم و این قیمت نازل هم برای کارخانه دار ضرری ندارد باید خرید تضمینی شود (اگر هزینه تولید را کیلویی 30000 تومان نوشتم در بیشترین حالت ممکن و برای کارخانجات بسیار مجهز است وگرنه هزینه تولید چای داخلی در عموم کارخانجات چای شمال به 18000 تومان هم نمی رسد). منطق این خرید غیر لازم چیست؟
الان سه سال است که کارخانجات چای شمال 75 درصد بهای برگ چای را می پردازند و نه تنها این مبلغ را که مبلغی بیشتر از نرخ مصوب دولت را. پس دیگر چه دلیلی بر تداوم خرید تضمینی است؟ مضافا من و بسیاری دیگر از این نوع خرید تضمینی به عنوان مصرف کننده متضرر شده ایم. من امسال در شمال یک کیلو چای را در خود کارخانه کیلویی 120000 تومان خریدم. آیا این چنین کارخانه ای یارانه می خواهد؟ از همه مهم تر سر کشاورز بی کلاه مانده است. چون خرید تضمینی بر مبنای یک قیمت مشخص انجام می شود. طبق عرف بین المللی که در تمام کشورهای تولید کننده چای جاری است حداقل 60 درصد نرخ عمده فروشی چای باید به کشاورز برسد. اگر همان 80000 تومان را ملاک قرار دهیم نه این 120000 را متوجه خواهیم شد که مبلغی که کشاورز باید می گرفت 9000 تومان بود نه این 5018 تومانی که در قالب نرخ تثبیت شده خرید گرفته است. حق کشاورزان در روش فعلی خرید حداقل 4000 تومان پایمال می شود. مضافا این که در سیستم معیوب خرید تضمینی اصلا فکری به حال کشاورزان کوشاتر که برگ های مرغوب تر یا ارگانیک عرضه می کنند؛ نشده است. آنها همان مبلغی را می گیرند که دیگر کشاورزان عادی.
اگر دولت قانون وضع می کرد که در صورت خرید تضمینی چای مانند گندم در قبال پرداخت مبلغ به کشاورزان قیمت فروش چای هم باید معین باشد باز ایراد کمتری به آن وارد بود. اما اکنون فقط کشاورز و مصرف کننده هستند که دارند تاوان می دهند. از طرف دیگر قیمت تضمینی یک قیمت حداقلی است نه قیمت واقعی. بنابراین اتفاقی که می افتد این است که کارخانجات چای با عقد قرارداد با دولت هم از یارانه کلان 25 درصدی بهره مند می شوند هم به کشاورزان فشار می آورند که هر چه می تواند از باغ برداشت کنند و چون ارزش واقعی چای با قیمت تمام شده فرسنگ ها فاصله دارد؛ منتفع می شوند. اما باغ چای با این طرز برداشت آسیب شدیدی می بیند که در سال های بعد پیامدش را خواهیم دید.
نکته مهم این است که کارخانه داران نمی خواهند هزینه ای برای بهبود تولید در باغ کنند و انتظار دارند دولت این کار را مجانا برایشان انجام دهد. یکی از کارخانه داران لاهیجان که هم اکنون در حال خرید برگ چای به صورت آزاد است در جلسه ای گفته بود: «وظیفه دولت است که برگ چای را برای من بخرد و کل پول را خودش بپردازد.»
البته بحث ما رفتار شناسی کارخانه داران چای شمال نیست. اما خواستم بگویم تا همه بدانند که طرف حسابشان کیست.
طبق اعلام سازمان چای بیش از 20 کارخانه در حال خرید آزاد چای در آبان هستند. این موضوع می تواند مقدمه خداحافظی با سیاست منسوخ و بی فایده خرید تضمینی در سال آینده باشد.
تداوم سیاست خرید تضمینی فقط به باغات چای و حقوق مصرف کننده لطمه می زند.