اگر تاریخ صنعت چای را مرور کنیم به نکته عجیبی پی می بریم. این که چای ایران در گذر زمان نتوانست آن چنان که امید می رفت و استحقاقش را داشت بین مردم جا باز کند. شگفتی از آن جا است که تولید چای ایران همواره کمتر از میزان تقاضا و قیمت آن نیز همواره کمتر از رقیب وارداتی اش بوده اما در حوزه بازار توفیق چندانی به حسب ظاهری نداشته است.
اگر پای صحبت تولید کنندگان چای شمال بنشینیم خواهیم شنید که گروهی وارد کننده، بزرگ ترین دشمن چای داخلی هستند و نمی خواهند چای ایرانی پا بگیرد. حرفی که بسیار لغو و غیر قابل قبول است. اگر به تاریخ صنعت چای نگاه کنیم خواهیم دید اتفاقا بزرگ ترین مدافع چای ایرانی، وارد کنندگان بوده اند. نمونه بسیار بارز و از قضا بزرگ ترین وارد کننده چای در ایران مرحوم مهدی ابراهیمی دریانی بود که مروج چای ایرانی بود و سازمان چای در سال 1337 با طرح و فکر او تاسیس شد. وارد کنندگان چای در بحرانی ترین شرایط صنعت چای همواره به کمک آن می شتافتند از جمله خرید چای داخلی و مخلوط کردن آن با چای خارجی علی رغم این که می دانستند چای داخلی، کیفیت چای خارجی را ندارد و خوب تولید نمی شود و این کار ممکن است به تجارت آنها لطمه برساند.
اما تولید کنندگان و کارخانه داران چای در شمال به عوض تلاش برای بهبود کیفیت چای داخلی همواره دنبال رانت و کسب مال مجانی از دولت بوده اند و این بزرگ ترین مشکل صنعت چای ایران است. از کارخانه داران چای باید پرسید هر کیلو چای وارداتی حدود 140 هزار تومان فقط قیمت خرید دارد و 200 هزار تومان در بازار به فروش می رسد. اما شما برگ چای را به بهایی نازل (قیمت تضمینی) و بوسیله ماموری که حقوقش را هم دولت می دهد خریداری می کنید و یک چهارم مبلغ را نمی دهید (که یارانه دیگر دولت به شما است) و قیمت تمام شده یک کیلو چای اعلای ایرانی در سال 1400 بیشتر از 30 هزار تومان نبوده است پس چرا چای بهاره را کیلویی 120 هزار تومان (چهار برابر قیمت تمام شده) فروختید؟ دولت دیگر چه کمکی به شما بکند؟ من به عنوان مصرف کننده به دولت اعتراض دارم که این تفاوت قیمت برای چیست؟ از این گذشته بحثی در مورد صادرات چای ایران مطرح می شود که عمدتا چای ایرانی و به بهای نازل کیلویی 1 دلار است. آیا قابل باور است این صادرات که تا شش ماهه اول سال جاری بالغ بر 11 هزارد تن بوده توام با ضرر باشد؟ اگر این طور است که باید در آن دکان را تخته کرد. پس چرا کارخانه داران چای شمال هر سال حریص تر از سال قبل کشاورزان را وادارا به برداشت بیش از حد استاندارد می کنند؟
مشکل صنعت چای ایران این است که کارخانه داران و تولید کنندگان چای به کمک های زیاده از حد دولت خو کرده اند. اگر به گذشته نگاه کنیم همین کارخانه داران چای شمال در دوران فعالیت سازمکن تعاون روستایی سالی حداقل 50 هزار تن صورت نویسی می کردند. یعنی برای برگی که اصلا خرید نمی شد از دولت پول گرفتند. بعد هم از سال 89 تا 92 دولت در نهایت ساده دلی مجوز واردات چای را به آنها داد تا آن حد که قیمت برگ چای برایشان مجانی در می آمد و کار به جایی رسید که برای تمسخر دولت برگ های چای را در باغ می ریختند (چون دولت فقط به ازای خرید برگ مجوز می داد نه تولید چای خشک) و اگر به آمار خرید در آن مقطع نگاه کنیم می بینیم تولید از 180 هزار تن در سال 1388 به کمتر از 90 هزار تن در سال 1392 رسید.
اما ظاهرا این رشته سر درازی دارد و تولید کنندگان چای در شمال خواستار ممنوعیت واردات یا دادن مجوز واردات به ایشان، اصلاح باغات با هزینه دولت، جایزه صادراتی برای صادرات چایی که از دولت یارانه دریافت کرده! و تداوم خرید تضمینی هستند. قاطعانه باید گفت اگر تمام این ها را هم به آنها بدهند باز نمی توانند چای خوب درست کنند. چون مشکل در این چیزها نیست. مشکل این است که با توجه به تضمینی بودن قیمت خرید، هر برگی را فارغ از کیفیت و به بهایی نازل می خرند و چهار برابر قیمت تمام شده می فروشند.
البته این مطلب هم قابل ذکر است که امسال یک کارخانه چای در شمال حدود 10 هزار تومان اضافه بر نرخ مصوب دولتی به چایکارانش پول پرداخت کرد و چای خود را گران تر از چای خارجی فروخت. خود همین موضوع گویای حقایق است. کارخانه ای که هزینه می کند و کارشناس خبره می آورد و برگ چای را درست خریداری می کند حتی با این که قیمتش از چای خارجی بیشتر است به واسطه کیفیت بالاتر هیچ مشکلی در فروش پیدا نمی کند.
سوال مهمی از نحوه کار این کارخانه به ذهن متبادر می شود. اگر این کارخانه بابت خرید برگ چای چایکاران کیلویی 10 هزار تومان اضافه تر از نرخ دولتی پرداخت می کند (قیمت مصوب دولت 6690 تومان بابت برگ درجه یک بوده است.) آن چه برگی است که چنین کیفیت و ارزشی دارد که این کارخانه دار شخصا مایل به این چنین پرداختی بوده است و سایر کارخانجات که حتی یک دهم چنین پولی را پرداخت نکرده اند چه برگی با چه کیفیتی را خریداری کرده اند و جواب همان است که در بالا ذکر شد.
پس به جای فرافکنی و تقاضای رانت از دولت کمی بر دانش فنی خود بیفزایند و کار را از لحاظ فنی بهبود ببخشند. اگر قرار باشد دولت به کارخانه داران چای در شمال مجوز واردات چای بدهد پس به تولید کنندگان پوشاک هم بدهد به تولید کنندگان مداد و خودکار هم بدهد به تولید کنندگان لوازم خانگی هم بدهد به تولید کنندگان خودرو هم بدهد و...!
کارخانه داران چای شمال باید بدانند تا زمانی که بخواهند از طریق خرید تضمینی، حق کشاورزان را به خود اختصاص دهند باغات چای بیشتر و بیشتر نابود خواهند شد و آن وقت دیگر چایی باقی نخواهد ماند که بابتش رانت طلبی کنند.
ندیده ام کارخانه داری جز همان کارخانه ای که گفته شد به کشاورزان کمک کرده باشد تا برگ چای مرغوب تری تولید کنند. آن چه دیده ام و شنیده ام فقط درخواست رانت بوده است و بس. رانت هایی که همه را برای خود می خواهند نه پیشرفت صنعت چای داخلی.
رضا مقدم (کارشناس مدیریت بازرگانی)