نظام‌های بهره‌برداری ما در چه عصری از دورانهای تاریخی کشاورزی به سر می‌برند؟ آیا از "کشاورزی سنتی" به "کشاورزی مدرن" موسوم به تعالیم انقلاب سبز گذر نموده‌ایم؟ آیا چالش‌های کشاورزی مدرن در ایران، الزامات رسیدن به "کشاورزی پایدار" متکی بر شیوه‌های پست مدرن را بطور کامل فراهم نموده است؟ آیا نقش چرخه های پرماکالچر (کشاورزی مبتنی بر فرهنگ بومی) و دانش درون-زای تاریخی، به انتهای خود رسیده است؟ پاسخ به این پرسش‌ها چندان سخت نیست. بویژه زمانی که بدانیم و آگاه باشیم که کشاورزی جهان در عصری پای گذارده که به عصر "کشاورزی هوشمند" موسوم است. در واقع؛ پویش شتابناک فنآوری سبب افزایش سرعت تغییرات، عدم توازن، ایجاد فرصت‌های جدید و شکاف بین شیوه تولید کشاورزی در بین جوامع گردیده است.
فناوری‌های زیست شناختی، اینترنت اشیاء، اتوماسیون و هوش مصنوعی این تهدید را ایجاد می‌کنند که تغییرات پارادایمیک در نظامات بهره‌برداری کشاورزی و مسئله دستیابی به امنیت غذا سریع‌تر از آنی تغییر یابند که اقتصادهای ملی بتوانند خود را با آنها تطبیق دهند. از سوی دیگر فشارهای شدید بر منابع آبی، خاکی و ناامنی غذایی باعث تخریب نظام های بهره‌برداری سنتی گشته و پدیده گرمایش زمین، افزایش سطح آب دریاها، اسیدی شدن اقیانوس‌ها، ذوب شدن یخچال‌ها، تغییرات اقلیمی، زیست محیطی و سلامت را هدف قرار داده و به‌یقین، امنیت غذایی جهان را تا سال ۲۰۵۰با چالشی بنیادی روبه‌رو می‌کند.
طرفه اینکه خشکسالی‌ها، بارندگی‌های سنگین، سیل، اثر ریزگردها و زیاد شدن حداکثر دما و تغییرات اقلیمی باعث کاهش عملکرد جهانی غلات نیز شده و در این فهرست باید پیامدهای خشکسالی‌های گسترده که باعث کاهش عرضه آب و غذا گردیده و دمای بالا که باعث کاهش توانایی کشاورزان برای کار در فضای آزاد گشته و افزایش هزینه واردات محصولات غذایی به واسطه تحمیل انواع مالیات‌ها توسط دولت‌ها نیز باعث تحریک تولید کشاورزی داخلی شده را افزود.
در حقیقت بشر، طی هزاره گذار از کشاورزی سنتی به انقلاب پرورش گیاهان گزینشی و تفوق گزاره‌های ژنتیک وکشاورزیِ مکانیزه، در انقلاب سبز و افزایش تولید متکی بر بهره‌وری حداکثری از منابع پایه، امروزه به موج سومی از کشاورزی در جهان بر پایه ی ترکیب کاربردی از تکنولوژی کشاورزی دیجیتال، ارتباطات و اطلاعات مدرن ICT) )، کشاورزی دقیق (Precision Agriculture) بکمک رایانه‌های مرکزی و راهکارهای فراتحلیل ابری، اطلاعات ماهواره‌ای، پهپادها، تجهیزات دقیق و حسگرهای چندطیفی(Multispectral)، حوزه اینترنت اشیاء (IOT) با توان رشد سالانه ۲۰ درصدی در تولید ،سنسورها، موقعیت سنج های جغرافیایی، توانایی تحلیل داده های بزرگ (cloud system) ابری، و علم رباتیک به موج کشاورزی هوشمند (Smart agriculture) یا (Smart Farming) با اکوسیستم کسب و کار منحصر بفرد خویش و تنوع رو به رشد لایه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری رسیده است.
کاربرد رو به رشد آدرس دیجیتالی و آی‌پی اختصاصی دام ها و قلاده های حسگر برای کنترل وضعیت سلامت گاوها، روبات های شیردوش، آینده دامپروری در تعاونیهای فرانسه و آلمان را متحول ساخته است. از سال ۲۰۰۷ جان دیر (John Deere) پیشتازانه تراکتورهای خود را به اینترنت متصل کرده است و استفاده از تراکتورها و ماشین های برداشت هوشمند و هواپیماهای بدون سرنشین کشاورزی، آبیاری هوشمند(با قابلیت کاهش ۳۰ درصدی میزان مصرف آب )، نورافشانی مصنوعی و کنترل خودکار محیطی در مزارع مدرن رواج زیادی یافته و در بسیاری از کشورها نصب سامانه های هوشمند مبارزه با آفات، بیماری‌ها، سرمازدگی و تگرگ در دستور کار قرار دارد.
ترویج بسترهایی موسوم به "رایانه‌های غذایی"به مثابه مجموعه‌ای از بسترهای هواکِشتی و آبکِشتی(بسترهای کشت بدون خاک) که به حسگرهای مختلفی مجهز شده‌اند، و تکنولوژی‌های نوین مزارع عمودی هواکشت و سرپوشیده، امکان پایش و رصد تغییر ات دائمی تمامی متغیرهای اثرگذار بر رشد گیاه را در کنار تکنیکهای باغداری حلقوی (Ring gardening) بوجود آورده است. اما نکته مهم و جالب این تغییرات پهن دامنه و ژرف مقیاس، نه در ساختار فنی بلکه در "ساختار نهادی" آن نهفته است.
بستر نهادی عمده این تغییرات تکنولوژیک هولدینگهای بزرگ، تعاونیهای کشاورزی با مدیریت ریسک پذیر و شرکتهای بزرگ چند ملیتی و اتحادیه‌های بزرگ اعتباری کشاورزی در کشورهای مختلف جهان هستند. توگویی زمانه خدمات رسانی "انفرادی و اتمیزه "به کشاورزان بپایان رسیده و عصر خودنمایی هولدینگهای کشاورزی، اتحادیه‌های تعاونی و تشکلها و شرکتهای بزرگ پا به عرصه نهاده است و با وجود شرکتهای بزرگ و قوی که در این زمینه فعالیت دارند، عمدتا مالکیت داده‌های جمع‌آوری شده از سنجش خاک یا گیاه متعلق به اعضای اتحادیه‌ها یا شرکتهای تعاونی ملی است. بگونه‌ای که ارایه این خدمات جزءِ بلافصل بسته حمایتی و یارانه دولتهای مدرن در کمک به جامعه کشاورزی است.
امروزه اولویت بخش بزرگی از پروژه‌های نهادهای ملی و بین‌المللی تحقیقاتی اینترنت اشیاء در اراضی اتحادیه‌های تعاونیهای کشاورزی و با سرمایه‌گذاری مشترک تحت عنوان "مزارع آنفارم و مدرسه در مزرعه" بطور مشترک با همکاری محققین مراکز تحقیقاتی و مدیران و اعضای تعاونیهای کشاورزی و تولیدی انجام می‌گیرد. مثلا در کره جنوبی اعضای تعاونیها از تلفن‌های هوشمند خود برای نظارت بر اسیدیته و درجه حرارت خاک، تجهیزات، محصولات تولیدی دامداری‌ها، و همچنین دریافت داده های ترویجی و آمار در خوراک دام و تولید و پیش بینی های آماری برای محصولات و دام های خود استفاده می‌کنند. صرفه‌های انرژی با کاربرد گسترده و رواج پنل های فتوسل خورشیدی در کشاورزی هندوستان و پاکستان خیره کننده است.
در کانادا پهپادها می‌توانند از فاصله‌ای نزدیک‌تر مزارع را بررسی کنند و اطلاعات دقیق‌تری را در اختیار کشاورزان عضو تعاونی انتاریو قرار دهند همچنین از اطلاعات ماهواره‌ای جمع‌آوری شده استفاده می‌کند تا عملکرد محصول، ویژگی‌های زمین، توپوگرافی، سطوح رطوبت و سطوح نیتروژن مزارع را به‌صورت منظم و در بازه‌های زمانی مشخص تحت پایش داشته باشند. عنصر رباتیک در "گلخانه های ژئوترمال" با استفاده از انرژی اعماق زمین در شهرهای "افیون، آلانیا و اسکه شهیر" در ترکیه کاربرد عام یافته است. علم ژنومیکس در غرب اروپا، با توانایی ترکیب همبسته ای از ارتباط بین ژن ها و صفات فیزیکی دام و گیاه و ارایه تصویری پانورامیک از (DNA) و استفاده از نشانگرهای ژنتیک نقطه پایانی بر کار با کل ژنوم و توالی یابی آن رقم زده‌است.
ماهیگیری هوشمند نیز به کمک استفاده از رباتیک، کنترل اتوماتیک و تکنیکهای هوش مصنوعی و نقشه‌های دقیق منابع پایه از سال ۲۰۱۴ در اروپا، کره جنوبی و امریکای شمالی و ژاپن مطرح شده‌است. درایالت متحده آمریکا کشاورزی هوشمند با سیستمهای مدیریت اطلاعات در سه زمینه فناوری به کمک شبکه(AKIS Network) خدمات برنامه‌ریزی برای جمع‌آوری، پردازش، ذخیره‌سازی و انتشار داده ها را جهت انجام عملیات و عملکرد مزرعه به کشاورزان عضو تعاونیهای کشاورزی ارایه می‌دهد. در اسپانیا نیز مهمترین ارباب رجوع و بستر رشد اکوسیستم کشاورزی هوشمند، نهادهای تحقیقاتی، اتحادیه تعاونی تولیدکنندگان میوه و تربار منطقه آلمریا، تعاونی کشاورزی موسوم به "کاسی" هستند. در مزارع و گلخانه‌های این تعاونیها حسگرها رطوبت و رسانایی الکتریکی خاک، وزن گیاه و بستر خاک، پارامترهای اقلیمی، ترکیب هوا (میزان نور، رطوبت موجود در هوا، آلودگی هوا، دمای هوا )و پارامترهای دیگر را در کنار سیستم های تغذیه اندازه می‌گیرند.
این داده ها از راه وای فای یا (۳)G به ابر محاسباتی فرستاده میشود و هر کاربر عضو تعاونی کشاورزی میتواند از طریق شبکه اینترنت به آنها دسترسی پیدا کند.افزایش تاب آوری و ظرفیت سازی سازگاری از طریق افزایش دسترسی اعضای تعاونیها به اطلاعات از طریق گسترش و انتشار اطلاعات، از راه هماهنگ کردن کلیه تلاشهایی که باعث افزایش منافع جمعی میشود و استراتژی‌های وسیع مدیریت ریسک برای مدیریت رویدادهای غیرمترقبه آب و هوایی و افزایش دسترسی به موقع، عادلانه و صحیح به شبکه‌ای از منابع و نهاده ها و سیستمهای پشتیبانی تصمیم گیری(DSS) برای مدیریت کل مزرعه با هدف بهینه سازی بازده بر روی ورودی ها و همچنین استفاده گسترده از GPS)-(GNSS،در دستور کار فعالان اروپایی کشاورزی هوشمند قرار دارد.
برای اجرای موثر کشاورزی هوشمند، تامین منابع مالی، سرمایه‌گذاری، نشان دادن شواهد بازاری، آموزش و مشارکت همه ذینفعان و ذی مدخلان، تقویت تعاونیهای کشاورزی و روستایی و ایجاد شواهد و ابزارهای ارزیابی سرنوشت ساز برای تصمیم‌گیری و تصمیم سازی در مدیریت کلان هستند. براساس پیش بینی‌های فائو، انتظار می‌رود که گستره رشد برنامه‌های کشاورزی هوشمند تا سال ۲۰۲۰ با رشد ۱۲درصدی به حجم بازاری معادل ۵.۸ میلیارد یورو برسد که در این میان آمریکای شمالی و اروپا و اقیانوسیه بزرگ‌ترین بازار و آسیا نیز با رشد ۲۰درصدی به همراه ۱۷ درصد رشد سالیانه آفریقا دنباله روی این تغییرات گسترده باشند
باتوجه به اینکه ایران دارای زیرساخت‌های قوی تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات بوده و جزء ۹ کشور کلوپ فضایی دنیا بشمار می‌رود و قادر است تا پردازه های زیر مداری را تجربه کند، بخش کشاورزی باید از این فرصت برای غلبه بر بحران فرسایش منابع پایه و کنترل ضایعات و بهره‌وری حداکثری نهایت استفاده را ببرد. جامعه کشاورزی ایران نیازمند مقاوم‌سازی خود از طریق "تولید بصرفه و رقابتی" و افزایش توانمندی‌ها برای هماهنگی با تغییرات اقلیمی هستند که چهره جدید خود را متعاقب خشکسالی های سه دهه گذشته از بهار ۱۳۹۸ به همگان نشان داده است.
شوربختانه نظام آموزش عالی کشاورزی همچنان متکی به آموزه های دهه چهل، توجهی به تغییرات تکنولوژیک نداشته و سیستم ترویج و آموزش کشاورزی کشور نیز اگرچه با تولید برخی از اپلیکیشن های فنی سعی در نشر نوآورهای امروزین دارد اما همچنان از الگوهای دهه پنجاه سود می‌برد. در نظام تحقیقات کشاورزی ما هم کشاورزی هوشمند هنوز تا تبدیل شدن به یک سوژه پژوهشی ناب فرسنگها فاصله دارد. امروزه کشور نیازمند نوسازی نهادهای کهنه تولید در بخش کشاورزی، سیاست گذاری فعال و ایجاد چارچوب قانونی-نهادی برای توانمندسازی کشاورزان بویژه جامعه ۴و نیم میلیونی عضو شبکه تعاونیهای روستایی و کشاورزی کشور از طریق هماهنگی بیشتر کشاورزی با تغییرات اقلیمی، سیاست‌های آب و محیط زیستی و سیستمهای امنیت غذایی به کمک بکارگیری تغییرات بینشی، دانشی و مهارتی نهفته در ذات کشاورزی هوشمند است.
نظامات بهره‌برداری گذشته به دلیل عدم پاسخگوی به نیازهای رو به تزاید و مطالبات انباشته دچار بحران ناکارآمدی شده‌اند اتحادیه‌های روستایی و کشاورزی، مراکز خدمات کشاورزی، شرکتهای سهامی زراعی، تعاونیهای تولید و تشکل‌های آب بران با شرکت نامه ها و اساسنامه‌هایی که قریب ۲۵ تا ۵۰ سال از عمرشان می‌گذرد دیگر حتی پاسخگوی حیات ایجابی شان نیستند چه برسد که انتظار داشته باشیم موتور پیشرانه نهادی در بخش بشمار روند. سازمان مرکزی تعاون روستایی هم به دلیل کهنگی ساختار و محتوای اساسنامه‌ای با عمر بیش از ۶۰ سال توان انجام بهینه تعهدات خود را در برابر جامعه کشاورزان ندارد و باید اساسنامه‌ای امروزین و مطابق با چالش‌ها و مقتضیات روز برای آن تدوین کرد.کشاورزی هوشمند در دهه آینده قطعا زنگ‌های تغییر را برای پی ریزی بنایی نو در کشاورزی ایران فراهم خواهد نمود، بنابراین لازمست که از امروز در پی ایجاد ساختارهای نهادی و بسترهای قانونی لازم برای پذیرش تغییرات وسیع در بخش کشاورزی باشیم.
⭕️پایان⭕️