رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع وابسته اتاق ایران گفت: حدود ۱۴۰ هزار هکتار زعفران در استان‌های خراسان شمالی، خراسان جنوبی و دیگر استان‌ها - حدود ۲۰ استان - کشت می‌شود و با توجه به شرایط کم‌آبی و اینکه زعفران یک محصول پاییزه است، مناطق زیادی به سمت کشت این محصول روی آوره‌اند. به گفته علی شریعتی‌مقدم، هم‌اکنون میزان عرضه و تولید این محصول با مازاد روبه رو بوده و تقاضا برای آن متناسب با عرضه افزایش نیافته است. از سوی دیگر برخی مشکلات مانند مسائل تعرفه‌ای با کشورهای دیگر از جمله هند سبب شد در سال‌های ۹۷ و ۹۸، این محصول از طریق افغانستان به این بازارها صادر شود که البته این موضوع نیازمند آسیب‌شناسی جدی است، زیرا در سال‌های گذشته تولیدکنندگان و شرکت‌های فعال در این حوزه از نظر کمی و کیفی با رشد قابل توجهی روبه‌رو شده‌اند و تولیدات متنوع با استانداردها و کیفیت بالا در کشور آماده شده و اینکه این محصول از طریق بازاری مانند افغانستان به بازارهای جهانی صادر شود، ایراد بزرگی برای این حوزه است.
پاشنه آشیل ارز برای زعفران
بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال ۹۷ معادل ۱۹ هزار و ۷۵۰ کیلوگرم محصول زعفران ایران به‌صورت رسمی و حدود ۵۰ تن به‌صورت قاچاق به بازار افغانستان رفته و می‌توان گفت، مشکل اصلی که باعث چنین اتفاقاتی شده تعهدهای ارزی صادرکنندگان و مشکلاتی است که از این بعد متوجه صادرکنندگان می‌شود. البته تعهد ارزی و اصل برگشت ارز به کشور موضوع مهم و قابل تاییدی است، اما قوانین و دستورالعمل‌های مختلف که هر از گاهی در زمینه تعهدات ارزی صادر می‌شود، راه‌های تبادل ارزی را محدود می‌کند و باعث می‌شود صادرکنندگان این حوزه با مشکلات زیادی روبه‌رو شوند، در حالی که قاچاق پذیری این محصول به دلیل ارزش بالا و وزن کم آن، باعث می‌شود زعفران از طریق پاکستان یا کشورهای عربی از مرزهای ایران خارج شود. نایب رئیس انجمن صادرکنندگان نمونه و برتر ایران در این باره معتقد است، موضوع بسیار مهمی که وجود دارد قیمت‌ها و ارزش‌گذاری در گمرک طی سال‌های اخیر به روز نشده‌اند درحالی که طی دو ماه باید قیمت‌ها به روز شود و این باعث شده اعداد کاذبی در زمینه صادرات اعلام شود؛ در حالی که اکنون قیمت‌ها پایین‌تر آمده است. در این زمینه اختلاف قیمت‌ها بین ارز آزاد و ارز سامانه نیما باعث شده در این سال‌ها اجاره کارت‌های بازرگانی و سایر روش‌ها برای فروش ارز ناشی از صادرات در بازار آزاد رایج شود.
وی گفت: در واقع این اقدامات باعث شده بسیاری از محصولات ما با افت ارزش در بازارهای جهانی روبه‌رو شود. البته رشد ارزش ارز در داخل باعث شده تا این مساله و روش صادراتی تقویت شود؛ با این حال تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی علاقه‌مند به افزایش قیمت ارز نیستند، زیرا در نهایت هزینه‌ها افزایش می‌یابد و فقر حوزه فناوری در بخش کشاورزی یا صنایع، آسیب‌های زیادی را در حوزه تولید ایجاد می‌کند. بنابراین باید گفت هرچند قیمت اعلامی گمرک برای میزان صادرات زعفران رقمی حدود ۳۰۰ میلیون دلار در سال است، اما رقم واقعی حدود ۱۵۰ میلیون دلار بیشتر نیست. این ارقام در حالی مطرح می‌شود که ارزشی که زعفران در بازارهای جهانی دارد و ارزش افزوده‌ای که در جهان از این محصول ایجاد می‌شود، بسیار بالاتر است، اما کاهش قیمت‌های داخلی باعث می‌شود، تلاش‌های تولیدکنندگان کمرنگ شود و منافعی هم عاید بازیگر اصلی این بازار که همان کشاورز است، نشود. در یکی، دو سال اخیر به دلایل متعدد شرایط تولید زعفران، کشمش یا پسته نسبتا مشابه بوده و همگی با افزایش تولید روبه‌رو شده است، بنابراین باید برای بازاریابی آنها نیز فعالیت‌های جدی‌تری صورت بگیرد و باید تولیدکنندگان درخصوص توسعه بازار اقدامات به روز و پیشرفته‌تری را مدنظر قرار دهند.
کرونا و کاهش صادرات و مصرف
در این بین اما کرونا باعث شده تا مردم دنیا توجه بیشتری را به محصولاتی که ایمنی بالاتری دارند، معطوف کنند. قدرت خرید نیز کاهش یافته و در عین حال تعطیلی رستوران‌ها و ایرلاین‌ها و... باعث شده مصرف این محصول در سطح جهان کاهش یابد. البته در سایر محصولات نیز تقریبا شرایط به همین منوال است. کاهش مراودات بین‌المللی به دلیل مشکلات حوزه حمل‌ونقل یا مشکلات مرزی همگی باعث شده تا مشکلات این بخش افزایش یابد. کاهش پروازهای بین‌المللی و لجستیک و سختگیری‌ها در بازارهای ترانزیت همگی باعث شده صادرات محصولات کشاورزی پرهزینه‌تر شود. با وجود این، فرصت‌هایی نیز در دل بیماری کرونا وجود داشته است. شریعتی‌مقدم معتقد است، اکنون در نتیجه افزایش نرخ ارز از یکسو در داخل و مسائل بین‌المللی میزان ارزش صادراتی با افت روبه‌رو شده و به کمتر از نصف رسیده است. از نظر حجم، صادرات بعد از شیوع کرونا کاهش یافته که این افت رقمی حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد بوده و امید است در دوره پس از شوک اولیه بیماری به ارقام گذشته بازگردیم. در این بین یک نکته مهم آن است که در دنیا خواص دارویی زعفران از اهمیت زیادی برخوردار است و با توجه به استقبال علوم پزشکی و دارویی از خواص گیاهان دارویی و پرخاصیت در سال‌های اخیر، این موضوع بر مصارف پزشکی در این محصول موثر بوده است.
ساماندهی بازار در دستور کار
رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع وابسته اتاق خراسان رضوی با اشاره به ضرورت ساماندهی اقتصاد زعفران و طرح جامع این محصول گفت: هم اکنون صادرکنندگان این محصول در تلاشند با هزینه شخصی خود در جهت توسعه مطالعات و تحقیقات و توسعه صادرات زعفران اقدامات مفیدی را در دستور کار قرار دهند. کارهای اداری آن در وزارت صمت و گمرک ایران در جریان است تا نیم درصد از درآمد صادرات زعفران برای حمایت از تولید و بازاریابی هزینه شود که می‌تواند تاثیر بسیار مهمی بر رونق این محصول داشته باشد. از طرفی با معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه جلساتی داشته‌ایم که محصولاتی مانند زعفران در اولویت قرار بگیرد تا از طریق سفارتخانه‌ها بتوان روی معرفی محصول زعفران ایرانی اقدامات جدی را انجام داد. تسهیل تجاری و توسعه ارتباطات توسط سفارتخانه‌ها اقدام مفیدی است که انتظار داریم این حمایت‌ها صورت بگیرد. وی ادامه داد: در حال حاضر در حال پیگیری از نهادهای تصمیم‌گیر و دست‌اندرکار هستیم تا بتوانیم مشکلی که در بازار هند وجود دارد را برطرف کنیم. به این ترتیب درخواست ما این است که حقوق ورودی و سود بازرگانی زعفران که اکنون حدود ۶۰ درصد است را کاهش دهیم و امتیاز متناسبی برای واردات محصولی از هند اعمال کنیم.
به گفته شریعتی مقدم، نگاه اصلی ما به بازارهایی مانند چین، مالزی، ژاپن، کره جنوبی، ویتنام و... است و اکنون فعالیت‌هایی در ویتنام آغاز و باعث شده بخشی از زعفران به این بازار صادر شود. وی افزود: تایوان به طرز عجیبی، استقبال خوبی از مصرف زعفران داشته و باید در بازارهای دیگر آسیا اقدامات تسهیل‌گرایانه در پیش بگیریم و به همین دلیل باید معرفی خواص این محصول را در دستور کار قرار دهیم تا بتوانیم صادرات خوبی داشته باشیم. از سوی دیگر هم‌اکنون بخشی از صادرات زعفران ایران به هنگ‌کنگ هم صورت می‌گیرد و این کشور به سمت استفاده از این محصول به‌عنوان یک محصول غذایی حرکت کرده، در حالی که برخی کشورها زعفران را به‌عنوان دارو می‌شناسند. به‌عنوان نمونه چین زعفران را برای مصرف غذایی وارد نمی‌کند. به همین دلیل تغییر این نگاه از اهمیت زیادی برخوردار است.
تحریم‌های داخلی و جهانی
متاسفانه با وجود اینکه در زعفران بسته‌بندی‌های قابل قبولی داریم و شرکت‌ها به پیشرفت‌های مناسبی در زمینه بسته‌بندی رسیده‌اند، اما به دلیل تحریم‌های خارجی و بخشنامه‌های محدودکننده داخلی، شرکت‌های بسته‌بندی با مشکلات بیشتری روبه‌رو شده‌اند، زیرا این کالا به‌صورت خام آسان‌تر صادر می‌شود و زمانی که این محصول به‌صورت فله صادر می‌شود، شرکت‌های خارجی هم آن را خریداری و بسته‌بندی می‌کنند. وی گفت: زمانی که قرار است این محصول در داخل کشور بسته‌بندی شود، باید موضوع سلایق کشورها در زمینه بسته‌بندی مورد توجه قرار گیرد. از هر ۲۵۰ تا ۲۷۵ هزار کیلوگرم محصولی که به‌طور مستقیم صادر می‌شود، پیش‌تر ۱۰ درصد به‌صورت بسته‌بندی صادر می‌شد، اما اکنون با وجود آنکه بسته‌بندی‌ها بهبود یافته، این رقم به ۶ درصد کاهش پیدا کرده که دلایل آن به تحریم‌ها و تعهدات ارزی صادرکنندگان بازمی گردد.
جذب سرمایه‌گذار در تولید زعفران
در حال حاضر برخی کشورها به سمت تولید پیاز زعفران یا کشت بافت که روشی پرهزینه‌تر است، اما بهره وری بالایی دارد، روی آورده‌اند و این باعث شده در آینده رقبای بیشتری داشته باشیم. البته تولید در کشور ما بالاست و با مازاد روبه رو هستیم. چندی پیش بحث‌هایی مطرح شد که مانند برخی کشورهای دنیا که زعفران را در شرایط گلخانه‌ای تولید می‌کنند به این سمت حرکت کنیم، اما نباید فراموش کرد که کشت گلخانه‌ای به این دلیل صورت می‌گیرد که محصولی را بتوانیم در شرایط کنترل شده تولید کنیم، در حالی که از نظر شرایط جوی و جغرافیایی کشور ما حائز همه شرایط برای تولید این محصول است و ضرورتی برای این امر وجود ندارد.
شریعتی مقدم در پاسخ به پرسشی درباره سرمایه‌گذاری در این حوزه در کشورهای دیگر گفت: توجیه‌پذیر نیست که تولیدکنندگان ایرانی در سایر کشورها به تولید این محصول مبادرت کنند، زیرا در مجموع ۱۵۰ هزار هکتار اراضی زیر کشت زعفران در کشور عدد بزرگی نیست، اما اینکه بتوانیم خریداران را جذب کنیم که در ادامه توسعه زعفران در داخل کشور کشت کنند، هم برای ما توجیه دارد و هم برای سرمایه‌گذار خارجی، زیرا اختلاف قیمت زیادی در این شرایط ایجاد می‌شود که توجیه‌پذیری این فعالیت را افزایش می‌دهد. در حال حاضر سرمایه‌گذاری موردنیاز برای هر هکتار زعفران حدود ۶۰ تا ۷۰ میلیون تومان است بنابراین با رقمی حدود ۴ هزار دلار کالایی را که می‌تواند ارزآوری بالایی ایجاد کند با ضریب بالایی برای یک سرمایه‌گذار خارجی توجیه‌پذیر می‌شود. البته در داخل مادامی که ما نتوانیم بازارهای جهانی را با کیفیت و بسته‌بندی مناسب در اختیار بگیریم، توسعه سرمایه‌گذاری چندان توجیهی ندارد.
این فعال حوزه زعفران با تاکید بر اینکه توسعه محصولات جانبی زعفران نیازی است که می‌تواند خلأهای موجود را برطرف کند، افزود: به‌عنوان نمونه توسعه سرمایه‌گذاری در محصولاتی نظیر زیره سبز یا زرشک و... همگی نیازمند صنایع جانبی و مزارع باکیفیت است که می‌تواند نقش مهمی در توسعه فعالیت‌های کشاورزی داشته باشد. این در شرایطی است که در حال حاضر شرکت‌های ایرانی از منظر تولیدات رقابتی در مورد محصولات جانبی زعفران فعالیت‌های بسیار خوبی را انجام داده‌اند. به عبارت دیگر راه برای ارزش افزوده وجود دارد، اما در مورد محصولاتی مانند زیره، پسته و زرشک کارهای زیادی می‌توان انجام داد و زنجیره ارزش را کامل کرد و ارزش افزوده بالایی را برای داخل ایجاد کرد. می‌توان گفت، اگر قرار است یک استراتژی چند ساله را در حوزه محصولات کشاورزی ببینیم، با توجه به بالا رفتن نرخ ارز و عقب‌ماندگی سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها می‌توان از ظرفیت‌های موجود استفاده کرد و برندهای بین‌المللی بزرگی که در ایران سرمایه‌گذاری کرده‌اند، می‌توانند افزایش سرمایه‌گذاری را برای صادرات رقم بزنند و فرصت‌های مناسبی را فراهم کنند.
اقتصاد زعفران
در این بین موضوع فرهنگ مصرف از موضوعاتی است که می‌تواند چالش‌های حوزه تقاضای داخل را برطرف کند. این موضوع می‌تواند در بخش تولید و صادرات نیز شرایط ویژه‌ای را به وجود آورد. به این ترتیب بازاریابی محصول زعفران نیازمند توسعه فرهنگی مصرف است. برای این منظور شناخت این محصول و این حوزه تولیدی بر اساس تحقیقاتی که صورت گرفته و بانک اطلاعاتی که ایجاد شده می‌تواند باعث تقویت موضوع فرهنگ مصرف شود. بخش عمده‌ای از این تحقیقات درباره اثرات دارویی زعفران است، زیرا این محصول مجموعه‌ای از بیماری‌های قلبی و عروقی و عصبی و پارکینسون، سرطان ها، سکته‌های قلبی و مغزی و... را درمان می‌کند و در پیشگیری این بیماری‌ها بسیار اثرگذار است. در بحث اقتصاد زعفران نیز عضو هیات رئیسه شورای ملی زعفران گفت: با توجه به محصول تولیدی و قیمت ۱۰ میلیون تومان، می‌توان سالانه ۵ هزار میلیارد تومان گردش مالی ایجاد کرد که تزریق هزار میلیارد تومان از این رقم در روستاها و استان‌های فعال در این حوزه می‌تواند اثرات بسیار مناسبی در اقتصاد و کسب و کار این مناطق به همراه داشته باشد.مصرف داخلی این محصول اکنون حدود ۸۰ تن است که با قیمت ۱۱ میلیون تومان در هر کیلوگرم به فروش می‌رسد و حدود ۵۰ تن نیز قاچاق این محصول صورت می‌گیرد. این محصول اکنون به کمتر از ۵۰۰ دلار رسیده، درحالی که طی ۱۰ سال گذشته قیمت این محصول هزار و ۵۰۰ دلار در هر کیلوگرم بوده است.
در این بین توسعه نیافتگی بازار متناسب با عرضه این محصول، افزایش شدید نرخ ارز و مشکلات تعهد ارزی برای صادرکنندگان باعث کاهش ظرفیت‌های واقعی این بخش شده است. به علاوه انتقال ارز، مشکلات عدیده‌ای را برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایجاد کرده است. از طرفی بخشنامه‌های بانکی بخش دیگر مشکلات این حوزه محسوب می‌شود. مشکلات در حوزه توزیع در سطح بین‌المللی و اختلاف قیمت‌ها در بازارهای صادراتی و... همگی از دیگر مشکلات این حوزه محسوب می‌شوند که مانع ایجاد ارزش افزوده در تولید شده‌اند. صادرات عمده زعفران به چهار یا پنج بازار صورت می‌گیرد و چگالی توزیع زعفران در بازار جهانی در هنگ کنگ، امارات، اسپانیا و برخی بازارهای واسطه‌ای است. به نظر می‌رسد تامین منابع برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان باید در نظر گرفته شود تا بتوان منافع ناشی از این صادرات را برای کشور تامین کرد.