استان مازندران اگر چه به لحاظ توپوگرافی با توجه به امتداد سلسله کوه های البرز که مقابل دریای خزر قرار گرفته به دو ناحیه جلگه ای و کوهستانی تقسیم می شود ، ولی از نظر کشاورزی دارای سه بخش سرزمینی جلگه ای ، میان بند و کوهستانی است که کشت و کار در هر بخشی موقعیت زمانی خودش را دارد.
همین وضعیت جغرافیایی سبب می شود تا بر خلاف تصور عامه ، این استان دارای سه نوع آب و هوای معتدل خزری در مناطق جلگه ای ، معتدل کوهستانی در مناطق میان بند و سرد کوهستانی در مناطق بالادست یا ییلاقات باشد. کشت و کار پاییزی هم در هر یک از این مناطق به فراخور نوع آب و هوا از اواسط شهریور شروع می شود و تقریبا تا اواخر آذر ادامه می یابد.
کشت و کار در بخش کوهستانی سرد یا ییلاقات مازندران به خاطر پاییز زودرس همه ساله زودتر از سایر مناطق شروع می شود . امسال هم کشاورزان این مناطق تقریبا از نیمه شهریور خیش و گاوآهن تراکتورهای را بستند و وارد مزارع شدند تا با توجه به تابستان پربارش و احتمال در پیش بودن پاییز سردتر از سال های قبل ، هر چه سریعتر بذرها را زیر خاک قرار دهند.
کشاورزی در این مناطق به خاطر ناسازگاری هوا همواره پرخطر محسوب می شود و کشاورزان هم با دقت بیشتری زمان شروع کشت و کار را انتخاب می کنند تا خطرپذیری کاهش دهند، اگر چه گاهی در برابر برف زودهنگام پاییزی یا خست هوا در بارندگی پاییزی و زمستانی غافلگیر می شوند و حتی قادر به برداشت محصول به میزان هزینه کردشان نمی شوند.
عمده محصولات کشاورزی پاییزی در این مناطق گندم و جو است . در سال های اخیر محصولات دیگری مانند کلزا هم در سطح محدودی وارد این مناطق شده است. شیوه کشت در این مناطق هم بر خلاف جلگه و میان بند ، یک سال در میان است. به عبارتی بازسازی خاک در این مناطق با کندی انجام می شود و به همین دلیل هم کشاورزان زمین هایشان را به دو دسته تقسیم می کنند. یک دسته را به نام " مزرعه " زیر کشت می برند و بخش دیگر را " آیش " می نامند و کشت نشده رها می کنند. این چرخه با آیش گذاشتن مزرعه در سال بعد و زیر کشت بردن بخش آیشی تکرار می شود.
تا همین جا مشخص می شود که کشاورزی در مناطق سرد کوهستانی مازندران طاقت فرسا است . اینجا دیگر نه تنها خبری از کشت دوباره و سه باره یک قطعه زمین نیست ، بلکه کشاورز هر سال تنها قادر است نیمی از زمین هایش را زیر کشت ببرد. این وضعیت پراسترس آب و هوایی سبب می شود تا کشاورزان منطقه تابستان کوتاهی داشته باشند و زودتر از سایر مناطق با تعطیلات تابستانی خداحافظی کنند.
امکانات و انگیزه
مناطق کوهستانی مازندران بکرترین نقاط استان از لحاظ طبیعی محسوب می شود. حفظ شیوه های سنتی کشت از جمله آیش زمین ها بیش از همه در حفظ بکارت این منطقه نقش داشته است ، اگر چه معیشت مردمانش را در تنگنا قرار می دهد. با این وصف در سال های اخیر با فراهم آوردن امکانات زیرساختی ، گام های مهمی برای وسعت معیشت کشاورزان این مناطق برداشته شده است.
طبق آمار رسمی امسال کشت پاییزی حدود ۲۹ هزار هکتار گندم ، ۲۱ هزار هکتار جو و حدود چهار هزار هکتار کلزا در مزارع تا ارتفاع یکهزار و ۶۰۰ متری نسبت به سطح دریا در مناطق کوهستانی مازندران برنامه ریزی شده است که نقش مهمی در اقتصاد استان و درآمد خانوارهای این مناطق دارد.
تعیین الگوی کشت زراعی و باغی در مناطق کوهستانی مازندران بویژه در اراضی شیب دار همواره از برنامه های وزارت جهاد کشاورزی بوده است، این مقوله مهم در سال های اخیر با حمایت های همه جانبه دولت تدبیر و امید به صورت چشم گیری افزایش یافته است و نمونه بارز آن توسعه کشت گیاهان دارویی نظیر گل محمدی و گل گاو زبان بوده است که در همه این سال ها سطح زیرکشت آنها رو به گسترش بوده است.
اگرچه مناطق ییلاقی مازندران در سال های اخیر با توسعه امکانات زیر ساختی نظیر ایجاد راه دسترسی همراه با آسفالت ،آب ، برق ، گاز و تلفن زمینه حضور دوچندان گردشگران بومی و غیر بومی را فراهم کرده است ، اما کشاورزان منطقه نیز از فرصت امکانات ایجاده شده استفاده کرده اند و کشاورزی زراعی ، باغی و شیلاتی را گسترش داده اند.
بررسی ها نشان می دهد چند سالی است که در کنار کشت گل و گاوزبان به عنوان کشت اول گیاهان دارویی مازندران، کشت گل محمدی در بخش های کوهستانی نیز آغاز شده است و اکنون بر اساس آمار حدود ۵۰۰ هکتار از زمین های کوهستانی بویژه در مناطق شرقی استان زیر کشت این محصول می رود.
بر اساس اعلام کارشناسان جهاد کشاورزی مازندران ، بیش از ۲۰ گونه از گیاهان دارویی از جمله گل گاو زبان، گل محمدی، نعناع فلفلی، مریم گلی، عروسک پشت‌پرده، آویشن، به‌لیمو، استویا، سنبل الطیب در زمین های کشاورزی مناطق کوهستانی شرق مازندران کشت می شود.
بنابر این گزارش ، سطح زیر کشت گیاهان دارویی در استان از ۷۲۵ هکتار سال ۱۳۹۲ به یکهزار و ۳۵۰ هکتار در سال گذشته رسید و به همین نسبت نیز میزان تولید محصول از ۷۶۵ تن انواع گیاهان دارویی به ۲۵هزار و ۶۷۰ تن افزایش داشته است.
حدود ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه‌ای و یکهزار و ۵۵۸ گونه علفی در جنگل های خزری هیرکانی شمال کشور می روید که برخی از گیاهان دارویی نظیر باریجه ،گل گاوزبان ، آویشن ،کنگر ،ریواس، اسفناج وحشی، دنبلان و کرفس کوهی عمدتا در مناطق کوهستانی رویش دارد و توسط مردم برداشت شده و ممر درآمد جدیدی برایشان محسوب می شود.
محصولات باغی نظیر سیب، هلو، شلیل، گردو، آلبالو و گیلاس هم به عنوان درختان سیاه ریشه از ظرفیت های مهم بخش کشاورزی در مناطق کوهستانی استان مازندران است به طوری که طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی وسعت این باغ ها از ۱۶۰ هزار هکتار ، اکنون به ۲۰ هزار هکتار در این مناطق رسیده است.
بر اساس بررسی های صورت گرفته بیش از ۳۰۰ هزار هکتار اراضی شیب دار در مازندران وجود دارد که ۷۵درصد از مناطق کوهستانی استان را پوشش می دهد و طبق اعلام جهاد کشاورزی استان تا کنون ۱۱۰ هزار هکتار از این زمین های شیب دار برای احداث باغ شناسایی شده است که قابلیت واگذاری دارد.
جدول عملکرد مدیریت باغبانی جهاد کشاورزی مازندران نشان می هد که احداث باغ در اراضی شیبدار طی هفت سال اخیر به چهار هزار و ۱۵۰هکتار رسیده است.
شیرین مثل عسل
یکی دیگر از مزیت های مهم بخش کشاورزی مازندران در مناطق کوهستانی و ییلاقی زنبور داری و تولید عسل است ، زمین های دامنه رشته کوه‌های البرز بویژه دشت و دره " لار " با وسعت ۷۳ هزار هکتار با تنوع گونه های مرتعی و دارویی مانند گون، شیرین بیان، زولفا و دیگر گونه های شهدزا کانون فعالیت زنبورداری مازندران محسوب می شود.
زنبورداران مازندران همه ساله به دلیل تنوع گونه های گیاهی سه نوع عسل شامل عسل بهاره با تغذیه زنبورها از شکوفه مرکبات و کلزا ، عسل تابستانه با تغذیه از شکوفه ها و شهد درختان و گیاهان جنگلی و عسل ییلاقی یا دارویی با تغذیه از انواع گیاهان دارویی بویژه آویشن و گون تولید می کنند. این سه نوع عسل در سه منطقه جغرافیایی جلگه ای ، میان بند و بالادست یا ییلاقی تولید می شود.
بر اساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی پارسال از ۶۰۲ هزار و ۷۱۹ کلنی زنبور مازندران ۶ هزار و ۷۰۴ تن عسل تولید شد و این استان رتبه پنجم را در این زمینه کسب کرد.
وجود ۱۲۰رودخانه بزرگ و کوچک که از ارتفاعات سلسله جبال البرز گذر می کند ، زمینه پرورش و تولید ماهیان سردآبی را در مناطق کوهستانی مازندران بویژه در سال های اخیر فراهم کرده است . طبق آمار رسمی اتحادیه تولید کنندگان ماهیان سردآبی ، تعداد ۲۴۰ واحدهای فعال پرورش ماهیان سردآبی در کوهستان و جلگه فعال است که ظرفیت تولید آنها در هر دوره ۶ ماهه ۱۰ تا ۴۰ تن در هر واحد است.
بنا بر این گزارش ، ظرفیت تولید ماهیان سردآبی فقط در محور هراز تا هفت هزار تن در سال است که این فعالیت شیلاتی علاوه بر رونق اقتصادی و گردشگری اشتغال قابل توجهی را برای جوانان ایجاد کرده است.
دست حمایت دولت بر پشت کشاورزان
مدیر زراعت جهاد کشاورزی مازندران با اظهار این که امسال برای کشت پائیزه گندم در مناطق کوهستانی استان چهار هزار تن بذر گندم و ۲۵۰ تن بذر جو گواهی شده یارانه ای برای کشاورزان تهیه و اکنون در حال توزیع در این مناطق است ، گفت : در حال حاضر کشاورزان این مناطق در حال شخم و شیار زمین های زراعی هستند.
عباس پور نصرالله افزود : وضعیت مناسب بارندگی ، ایجاد راه های دسترسی ، خرید تضمینی و پرداخت بموقع مطالبات کشاورزان و همچنین وجود ماشین آلات پیشرفته در بخش شخم و شیار و برداشت سبب شد تا کشاورزی در مناطق کوهستانی نیز طی سال های اخیر رونق بیشتری بگیرد.
وی با بیان این که سالانه ۲ هزار و ۵۰۰ هکتا از زمین های مناطق کوهستانی مازندران زیر کشت انواع حبوب از جمله عدس و لویبا و یکهزار هکتار نیز زیر کشت سیب زمینی می رود، گفت : این محصولات نیز در حال برداشت است.
این کارشناس کشاورزی زراعی مازندران بر ضرورت توجه کشاورزان به توصیه های فنی کشاورزی در مناطق کوهستانی تاکید کرد و توضیح داد: انجام شخم به عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر، اجرای عملیات دیسک و در صورت نیاز ماله ضروری است .
پور نصرالله تغذیه گیاه را کلید اصلی موفقیت کشاورزان در افزایش عملکرد در کشت گندم و جو دانست و ادامه داد: مهم ترین موضوع در تغذیه گیاه، رعایت زمان مصرف، میزان مصرف، نوع کود مصرفی و روش مصرف کود است.
بر اساس آمارهای رسمی سالانه بیش از هفت میلیون تن انواع محصولات کشاورزی در مازندران تولید می شود که حدود یک میلیون تن آن برنج سفید و ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن آن مرکبات است که محصول مناطق جلگه ای و میان بند محسوب میشود.
تولید سالانه ۱۸۰ هزار تن گوشت سفید و حدود ۱۰۰ هزار تن انواع آبزیان نیز از دیگر محصولات بخش کشاورزی مازندران است. این استان در عین حال ۹۰ درصد کیوی کشور را تولید می کند و در تولید انواع گل و گیاه، گندم، علوفه و کلزا نیز قطب مهم کشور محسوب می شود. در مجموع مازندران ۱۱ درصد ارزش افزوده محصولات کشاورزی کشور در اختیار دارد.
کارشناسان کشاورزی بر این باورند که با توجه ویژه و هدفمند به بخش کشاورزی در مناطق کوهستانی مازندران ، میزان تولید بعضی از محصولات در استان چند برابر وضع موجود قابل افزایش است ضمن این که سبب می شود تا مهاجرت معکوس به این مناطق شتاب گیرد.