نشست «آسیب‌شناسی صادرات کشمش» توسط مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران برگزار شد. در ابتدای این نشست گزارش آسیب‌شناسی صادرات کشمش در دو بخش کوتاه‌مدت و بلندمدت توسط حامد رفیعی، استاد دانشگاه تهران ارائه شد.
رفیعی گزارشی از وضعیت صادرات کشمش در کشور و مقایسهٔ وضعیت ایران با وضعیت جهانی ارائه داد؛ روندی از تولید انگور که بخش کوچکی از انگور به کشمش تبدیل می‌شود؛ این آمار بین سالهای ۹۵ تا ۹۷ نزولی بوده و طبق آخرین اطلاعات مرتبط با سال ۹۸ این روند صعودی شده است. البته شیب رشد تند نیست. سهم تولید انگور ایران از جهان، حدود ۳ تا ۴ و بعضی سال‌ها ۵ درصد بوده است.
او ادامه داد: چالش جدی این است که پایهٔ اطلاعات به‌طور کامل وجود ندارد و به نظر می‌رسد که سیاست‌گذاری‌های سالهای اخیر هم منجر به این شده که به‌روزرسانی این اطلاعات با تأخیر زیاد روبرو باشد.
رفیعی تصریح کرد: مقدار صادرات کشمش ایران به واحد هزار تن، تا سال ۲۰۱۷ صعودی بوده و بعد از آن‌یک افت داشته، منتهی مجدد حالت نوسانی فراز و فرود را طی کرده. آمار سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ وجود دارد و ایران میزان صادرات را اعلام نکرده است، که البته بعضی از کشورهای مقصد مثل عراق اطلاعات ارائه نمی‌دهند. ولی در بازارهای اصلی صادرات، بین ۵ تا ۵۰ درصد به عراق بوده است. تا سال ۲۰۱۸ روند صادرات کشمش ایران نوسانی است و یک روند با ثباتی را ملاحظه نمی‌کنیم. در روند ارزش صادرات کشمش، تا سال ۲۰۱۲ یک روند صعودی داشتیم و دقیقاً از سالی که آن نوسانات ارزی گسترش بیشتری پیدا می‌کند و نرخ ارز افزایش می‌یابد، ارزش دلاری صادرات ما هم کاهش پیدا می‌کند، شاید با افزایش نرخ ارز، قیمت‌های ما در بازار دچار نوسان بیشتری شده باشد. از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ روند کلی ارزش صادرات کشمش، نزولی است. سهم ارزش صادرات کشمش از کل ارزش صادرات کشاورزی ایران را هم اگر ملاحظه کنیم سبد کشمش در سبد صادرات کشاورزی کوچک شده و این سهم روند کاهشی پیدا کرده، علیرغم اینکه ما در بازار کشمش یک بازار موفقی را شاهد هستیم و در بازارهای متنوعی جهانی حضور داریم، ولی از سال ۲۰۱۳ به این طرف یک روند نزولی را در سبد ارزش صادرات کشاورزی شاهد هستیم.
او ادامه داد: از سال ۲۰۱۲ به این طرف روند قیمت صادراتی کشمش به ازای هر تن، نزولی است و در سالهای اخیر این روند مخصوصاً از سال ۲۰۱۵ به این طرف این افت قیمت چشمگیرتر است. روند سهم مقداری و ارزشی را اگر در کنار هم ببینیم، ملاحظه می‌شود که تا سال ۲۰۰۷ این اختلاف سهم ارزشی و سهم مقداری زیاد بوده، یعنی بیشتر ایران سهم مقداری داشته است، ولی بعد از این سال، سهم مقداری و ارزشی به هم نزدیک می‌شوند و در سالهای اخیر، مخصوصاً سال ۲۰۱۸، مجدد با افت قیمت‌ها، اختلاف سهم ارزشی و سهم مقداری زیاد می‌شود.
بازارهای هدف کدام است؟
رفیعی تصریح می‌کند: در بررسی جدول صادراتی ده کشور اصلی صادرکنندهٔ کشمش در جهان از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۸، شاخصی به نام ضریب نوسان محاسبه می‌کنیم، هر چقدر این ضریب نوسان بیشتر باشد، نشان‌دهندهٔ نوسان بیشتر آن کشور در بازارهای صادراتی به لحاظ مقدار صادرات است، ایران نسبت به میانگین جهانی، ضریب نوسان بیشتری داشته و نسبت به ترکیه نسبت ضریب نوسان بیشتری داشته و این نشان می‌دهد که ریسک بازار صادرات کشمش ایران از ترکیه و آمریکا و میانگین جهانی بیشتر است ولی از شیلی و افغانستان و چین و هند و آفریقای جنوبی و آرژانتین کمتر است.
او درباره بازارهای هدف گفت: کشورهای هدف ایران در بازارهای صادراتی، امارات، عراق بوده‌اند و ترکیه یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان کشمش است و بخشی از نیازهای داخل را از کشمش ایران تأمین می‌کند و بازارهای جهانی را از دست نمی‌دهد. در قزاقستان و روسیه و اوکراین و پاکستان حضور مناسبی داشتیم. در اسپانیا و الجزایر در سالهای اخیر رتبهٔ خوبی را کسب کردیم و صعود رتبه داشته‌ایم و در رومانی رتبهٔ ۱ را داشته‌ایم، تنوع بازارهای صادراتی نسبت به بقیهٔ محصولاتی بد نیست.
به گفته رفیعی در مورد ارزش صادرات، به همین صورت در خیلی از کشورها رتبهٔ مناسبی را داشتیم، در ترکیه و عراق رتبهٔ ۱ را داشتیم. در اسپانیا از ۸ به ۲ رسیدیم. ترکیه به عنوآن‌یکی از بزرگ‌ترین کشورهای صادرکنندهٔ مطرح بوده سپس آمریکا و ایران و برخی از کشورهایی مثل شیلی هم جزو بزرگ‌ترین صادرکنندگان به لحاظ مقداری هستند و از نظر ارزش هم ثبات برقرار است و ترکیه بزرگ‌ترین کشور و ایران و آمریکا در رتبه‌های بعدی هستند.
او ادامه داد: روند شاخص قیمت تولیدکننده، به عنوان نماد هزینهٔ تولید در کشورهای مختلف، در همهٔ کشورها با هم قابل مقایسه هستند، ایران در سالهای اخیر یک شیب زیادی شاخص قیمت تولیدکننده پیدا کرده است، نکتهٔ مهم این است ایران بین کشورهای اصلی صادرکننده، هم بیشترین تورم سالانه در سطح تولید را داشته است، و هم بیشترین ریسک قیمتی را در سطح تولیدکننده داشته است. مجموع این دو به بازارهای صادراتی ما منتقل می‌شود و باید دقت کنیم که تولید صادرات محور، حکم می‌کند که تولیدات ما بتواند قابل رقابت باشد و ثبات لازم را در بخش تولید داشته باشیم تا گام به گام این اثر را در زنجیرهٔ تأمین بگذارد و به بخش صادرات ما منتقل شود.
او تصریح می‌کند: در وضعیت تولیدکنندگان، نسبت به کشورهای صادرکننده در جایگاه مطلوبی قرار نداریم، اما در مورد جایگاه ایران در کشورهای اصلی واردکننده، سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸، هم به لحاظ ارزش و هم مقدار و هم جایگاه قیمتی بررسی شده و ملاحظه می‌شود که بهترین وضعیت را در چین و قزاقستان و ژاپن و برزیل و کانادا (به لحاظ قیمتی جایگاه مطلوبی نداریم ولی به لحاظ مقداری جایگاه بدی نداریم)، جز صادرکنندگانی هستیم که حضور موفق داریم اما به جز قزاقستان در کشورهای اصلی واردکنندهٔ کشمش دیگر به لحاظ صادرات رتبهٔ ۱ و ۲ نداریم. در این گزارش وضعیت بین ایران و رقبا را در هر کشور هدف در سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ تحلیل کردیم، در سال ۲۰۱۶، ایران سهم قابل توجه ۹۰ درصدی در بازار عراق داشته است و هند دومین صادرکنندهٔ کشمش به عراق فقط سهم ۷ درصدی در این بازار داشته و این در حالی است که قیمت صادراتی ایران هم از هند بهتر بوده است، در روسیه سهم ۴۵ درصدی داشته است و هند و قزاقستان و شیلی و ترکیه و افغانستان، سهم‌های ۱۶ و ۱۳ و ۱۲ و ۶ درصدی داشتند.
او تصریح کرد: قیمت ایران در روسیه نسبت به هند و افغانستان که جزو رقبای اصلی ما هم هستند، بیشتر بوده است، بنابراین در بازار روسیه هم خیلی جایگاه بدی را نداشتیم. ایران در بازار قزاقستان به عنوان صادرکنندهٔ مسلط حضور داشته است که بیش از ۸۶ درصد بازار این کشور را در اختیار داشت، قیمت ایران در قزاقستان پایین‌تر از رقبا است، اما چون نفوذ بالایی پیدا کرده، این قیمت پایین چالشی برای صادرکنندهٔ ایرانی نیست. در اوکراین حدود ۶۰ درصد بازار در اختیار ایران بوده و هند با ۵/۳۳ درصد رتبهٔ دوم را داشته است و ترکیه تنها ۴ درصد داشته است و رقیب جدی برای ایران نبوده، در حالی که قیمت ایران از رقیب اصلی خود یعنی هند بیشتر بوده و هند می‌تواند بازار اوکراین را برای ما پرخطر کند.
رفیعی عنوان کرد: ترکیه علیرغم اینکه جزو صادرکنندگان است، جزو کشورهای اصلی واردکننده از ایران هم هست و این همزمانی می‌تواند به دو دلیل باشد، یکی اینکه کشمش ایرانی با برند ترک در بازار عرضه می‌شود و یکی اینکه ترکیه برای تأمین نیاز داخلی مرزها را نمی‌بندد و واردات را به بستن مرزها ترجیح می‌دهد که صادرات تعطیل نشود، کاری که ما در سالهای اخیر به محض مشکل در بازارهای داخلی انجام می‌دهیم، بستن مرزها است.
به گفته رفیعی ایران در بازار ترکیه سهم ۷۱ درصدی را داشته و در عین حال به لحاظ قیمتی هم با قیمتی نزدیک رقبا صادر کرده است. رقیب اصلی ایران در اسپانیا، ترکیه بوده و سهم ترکیه در بازار اسپانیا ۴۰ درصد و سهم ایران ۳۶ درصد و سهم شیلی ۹ درصد است و قیمت ایران در بازار اسپانیا، بیش از ترکیه و حتی شیلی است و این هم می‌تواند یک تهدیدی در بازار اسپانیا باشدکه قیمت رقابتی با رقبای بزرگ را ما در سال ۲۰۱۶ نداشتیم. ایران در الجزایر هم رتبهٔ اول را داشته و سهم بیش از ۵۹ درصد را کسب کرده و آفریقای جنوبی حدود ۳۱ درصد بازار الجزایر را داشته، در حالی که قیمت ایران از قیمت الجزایر ۱۰ درصد کمتر بوده اما به دلیل سهم بالای ایران در الجزایر که نزدیک‌تر هم به افریقای جنوبی است، نمی‌تواند این قیمت پایین‌تر نقطه‌ضعفی برای صادرکنندهٔ ایرانی باشد، در پاکستان با سهم ۵۹ درصد ایران رتبهٔ اول را داشته است و قیمت صادراتی ایران در پاکستان از افغانستان ۴۸ درصد کمتر بوده است. ایران در هلند رتبهٔ ۷ را داشته، در حالی که ترکیه با عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده به هلند، سهم ۵۱ درصدی داشته و قیمت ایران از کشورهای رقیب کمتر بوده اما با همین قیمت کمتر هم نتوانسته به نفوذ در بازار هلند فکر کند، پس قیمت‌های پایین در بازار هلند کارآیی ندارند.
موانع کدام است؟
رفیعی چالش‌های صادرات از دیدگاه صادرکنندگان را عنوان کرد: تعهدات ارزی، خروج بازرگانان باسابقه، افزایش کارت‌های بازرگانی موقت که محدودیت‌هایی در انتهای سال گذشته دیده شده و بحث رفع تعهد از اینکه چقدر عملیاتی شده از چالش‌های جدی هستند. در کنار این چالش‌های فنی که بازار کشمش دارد، استفاده از زیراندازهای نامناسب هنگام خشک‌کردن که وزارت جهاد قبول ندارد، اما صادر کننده تاکید دارد، هزینهٔ بالای انبارداری و تعیین سبد، ضایعات ۱۰ تا ۱۵ درصدی ناشی از شیوه‌های انبارداری سنتی و عدم صادرات محوری تولید، فرآوری نامناسب مثل برداشت کشمش با خوشه و کاهش کیفیت کشمش نهایی، عدم حمایت بازاری دولت از صادرات کشمش، طراحی و بسته‌بندی نامناسب کشمش در مقایسه با کشوری مثل ترکیه به عنوان مشکل جدی است.
او درباره بهبود شرایط پیشنهاد داد: هدایت حمایت‌های بازاری و بودجه‌ای دولت در جهت برندسازی کشمش ایرانی با تاکید بر برندسازی منطقه‌ای مثل کشمش ملایر، تاکستان می‌تواند ایران را در بازار جهانی موفق کند، مشارکت دولت، صادرکننده و تولیدکنندگان جهت رفع موانع ساختاری، به ویژه در خصوص موارد مانند تهیه زیراندازهای مناسب، حمایت دولت از ارائهٔ خدمات آموزشی و آزمایشگاهی جهت استانداردسازی، وزارت کشاورزی تاکید می‌کند که کشمش به علت باقیماندهٔ سموم بازگشت نداشته ولی اذعان دارد که آزمایشگاه استانداردی نداریم.
رفیعی تصریح کرد: ترکیه در سالهای اخیر از کشمش گذشته و به تولید کشمش ارگانیک روی آورده، به نوعی که حمایت دولتی را دارد و از سال ۲۰۱۹ کشاورزانی که تولید کشمش ارگانیک را انجام می‌دهند، یارانه بعد از یک سال دریافت می‌کنند و با توجه به این ملاحظه می‌شود که در مورد انگور بی‌دانه، هرچند تولید کل کاهش پیدا کرده اما سهم ارگانیک قرمز رنگ افزایش قابل ملاحظه‌ای را داشته و در چشم‌انداز آتی هم ترکیه تاکید می‌کند که در بازارهای مختلف بایستی برند کشمش ارگانیک را جا بیندازد و موفق هم بوده است. و برنامهٔ توسعه دارد که در کشورهای دیگر هم وارد بشود.
در ادامه زین‌العابدین هاشمی، دبیر اتحادیه صادرکنندگان خشکبار در ادامه نشست گفت: ما انتظار داشتیم قبل از اینکه اتاق اقدام به انجام این گونه گزارش‌ها و تحقیقات کند، حتماً با اتحادیه در حوزهٔ خشکبار هماهنگی می‌کردند که قطعاً گزارش بهتری ارائه می‌شد.
حسین جوانبخش، رئیس کمیتهٔ کشمش اتحادیه صادرکنندگان خشکبار ایران گفت: ترکیه محل صدور کالای ایرانی است، ترکیه وارداتی به نام کشمش برای کشور خود ندارد و ممنوع است. تنها مواردی بوده که از محل بنادر آزاد یا مکان‌هایی که سیستم بندر آزاد را ندارند، به صورت واردات موقت انجام شده است.
او ادامه داد: ما تنها برای صدور کالا نباید مقدار و ارزش کالا را در نظر بگیریم، بعضی کشورها واریتهٔ خاصی را برای واردات خود در نظر دارند، بعضاً در انگلستان، تامسون آمریکا جا افتاده است، لذا شما هرچقدر اصرار کنید، کارخانه‌ای که تامسون آمریکا را می‌خرد، نمی‌توانید کشمش سلطانا بفروشید. وقتی شما در مورد هند صحبت می‌کنید، واریتهٔ کشمش هند با ایران و ترکیه متفاوت است و قیمت‌های آن خیلی پایین‌تر از قیمت‌های ما است و حدود ۳۰ درصد کمتر است، بنابراین نمی‌توانید قیمت‌ها و مقدار کالای کشورهای مختلف را مقایسه کنید و باید دقت کنید که هر کشوری به چه نوعی نیازمند است و آن را در نظر بگیرید.
وجود سم معضل اساسی است
او تاکید کرد: کشورهای مختلف را با دو سه نکته می‌توان از هم جدا کرد؛ کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و شاخ آفریقا، معمولاً کشمش انگوری و کشمش طلایی ما را استفاده می‌کنند. عراق و روسیه، به صورت بومی مشتری ایران هستند، مگر اینکه جنس‌هایی را به آن‌ها ارائه دهند که ارزان‌تر از کشمش ایران باشد. کشورهای اروپایی هم در حدود ۳۰ الی ۴۰ سال گذشته رتبهٔ صادرات ایران بالا بوده و به دلیل کیفیت و مسائل ارزی و سیاسی، روزبه روز رتبهٔ ایران پایین‌تر آمده و هر کدام دلایل خاص خود را دارند و باید در نظر بگیریم که در هر مورد علت آن را مشخص کنیم و تصمیم بگیریم که چه کنیم.
او تاکید کرد: موضوع سموم که در کشورهای اروپایی مطرح است؛ متاسفانه در این خصوص ایران موفق نبوده است و بسیاری از محموله‌های ایران برگشت داده شده است، اگرچه صادرکننده آن‌ها را به دلیل مسائل گمرکات به ایران برنگردانده ولی آن‌ها را به دیگران فروخته است. ما اگر روی کیفیت و کمیت کالا و این مسئله ارگانیک و توسعهٔ باغ‌های انگور بپردازیم، می‌توانیم بقیه مسائل را ارزیابی کنیم که هر کدام به چه نحوی قابل توسعه است.
علی شریعتی‌مقدم، رئیس کمسیون کشاورزی و صنایع وابسته اتاق ایران گفت: امروز مشکل سموم جدی است و وزارت جهاد وظیفه دارد که در حوزهٔ شناسایی از مبدأ و مزارع سرمایه‌گذاری کند. در مباحث تبلیغ و حمایت از تولیدکنندگان هم سازمان توسعه تجارت و اتاق ایران هم می‌تواند با اتحادیه کار مشترکی انجام دهد و در تولید محتوا به صورت عام و تخصصی برنامه‌ای برای معرفی محصول با کمی هدف‌گذاری داشته باشد.
احمدرضا فرشچیان، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تهران گفت: متاسفانه وقتی با مسئولان در امر صادرات صحبت می‌شود، این موضوع را نقطهٔ مزیت می‌دانند، صادرات به افغانستان و پاکستان و روسیه، ممکن است کشورهای همسایه هستند و برای ما مزیتی باشد ولی این صادرات برای ما افتخار نیست، بلکه دال بر ضعف ما است و اگر ما امروز به افغانستان و پاکستان و عراق صادر می‌کنیم، به دلیل ضعف است، به چه دلیل در بازار عراق کالا را به قیمت ارزان صادر می‌کنند و می‌گوییم کالای ما در عراق رقابت‌پذیر است و از هند ارزان‌تر است و این مزیت و افتخار نیست، این‌ها همه بلایایی است که برسر کالای ما آمده است و نوعی مصیبت است، اگر شما به روند گذشتهٔ صادرات کشور نگاه کنید، آیا هیچ موقع ما به صادرات کشور افغانستان و پاکستان و عراق نیاز داشتیم یا افتخار داشتیم که صادرات کشورهای غربی و آمریکا و کانادا و استرالیا را داشته‌ایم. اکنون بازار عراق و افغانستان را هدف قرار داده‌ایم، برای اینکه کالای ما مشکل‌دار است و در بازارهای ردهٔ ۳ و ۴ رقابت می‌کنیم، امکان رقابت در بازار ردیف ۱ و ۲ را نداریم. علت را باید جستجو کنیم، اینکه وزارت جهاد بگوید در کالای ما سموم وجود دارد یا ندارد، بماند، ولی اگر نبود چرا کالای ما از کشورهای اروپای غربی و کشورهای ردهٔ ۱ دنیا طرد شده است. اینکه وزارت جهاد این مطلب را قبول ندارد نشنیده‌ام و وزارت جهاد معترف است.
بعد از آن محمدامین حاج‌کاظمیان، عضو اقتصادی صادرکنندگان خشکبار و صادر کنندهٔ کشمش گفت: این گزارش توسط اتحادیهٔ صادرکنندگان خشکبار ایران یا هر نهادی که تجربهٔ عملی صادرات کشمش را دارند و اطلاعات روز را دارند، اصلاح شود. مهمترین چالش صادرات کشمش ایران بحث باقیماندهٔ سموم است که از سال ۲۰۱۵ به دنبال رفع این مشکل با وزارت جهاد کشاورزی بودیم و هر ساله یک سری سم‌های جدیدی در اتحادیهٔ اروپا به عنوان سم‌هایی که ممنوعیت استفاده در صنعت انگور و کشمش را دارد و در دسامبر سال گذشته ۶ فقره سمی که حقیقتاً در کشمش ایران هست، اضافه شده و به تمام دنیا اعلام شده است.
او گفت: در گذشته چالش ما فقط کلروپیروپوز بود و اکنون متاسفانه سموم دیگری مثل کرومافون‌زلاید، فلومتوران، پنسی‌کوران، سداکسان، تابفلاوایلینت و تریاکساید به عنوان سموم ممنوع اضافه شده است. که این‌ها اصولاً دبلاین می‌دهند. ابتدا اتحادیهٔ اروپا است که قانون را تعریف می‌کند و کشورهای دیگر تبعیت می‌کنند، ۹۰ درصد کشمش ایران قابلیت صادرات به اروپا را ندارد و آرام آرام کانادا و استرالیا و آمریکا و بازارهای اروپای شرقی نیز از این تبعیت می‌کنند. در سال گذشته مصر را دیدم، بازاری که به عنوان بزرگ‌ترین بازار مصرف کشمش طلایی، کشمش انگوری ما بود، بحث باقیماندهٔ سموم را مطرح کرده و ورود کالای ایرانی با مشکلاتی مواجه شده است. ما یک ستاد تسهیل رفع موانع واردات کشمش نداریم، شمال غرب تا شمال شرق ایران انگورخیز است و کشمش داریم ولی برای رفع موانمع با صادرکننده‌ها گفت‌وگو نمی‌شود.
عباس کشاورز، قائم مقام وزیر جهاد کشاورزی گفت: ما بنا داریم که محصولات صادراتی مهم کشور را آسیب‌شناسی کنیم و به کمک بخش خصوصی که فعال است، بتوانیم نسخه‌هایی که انتظارات ما را از دولت مشخص می‌کند را برای مذاکره روی میز دولت قرار دهیم، پس هدف ما این است که به کمک شما یک گزارش آسیب‌شناسی توأم با پیشنهادات و نارسایی‌ها داشته باشیم.
او ادامه داد: آسیب‌های چند گروه است؛ یک گروه کیفیت، این کیفیت می‌تواند ناشی از باقیماندهٔ سموم باشد یا ناشی از بسته‌بندی یا ناشی از عدم تطبیق کالای ما با تقاضایی که بازار را هدف دارد باشد، و همچنین سایر موارد. دوم؛ راجع به قیمت، این قیمت آنقدر دچار نوسان است. ما هم دولتی درست کردیم که زعفران یا گوجه فرنگی یا پیاز می‌خرد و مداخله باعث می‌شود که بخش خصوصی بلاتکلیف شود، تولید برای صادرات از مزرعه آغاز می‌شود، ولی اگر کشاورز بداند که غیر از صادرکننده و صنعت صادرات یک کسانی هم هستند که کالا را بدون کیفیت می‌خرند و یا به جایی صادر می‌شود و یا به عنوان کمک ارسال می‌شود، خوبخود توجه به کیفیت از بین می‌رود و این هم بعد مداخلات دولت در بازار است.
او تاکید کرد: تولیدکننده باید بداند برای صادرات کالا تولید می‌کند و استاندارد و برداشت و کاشت و مصرف سم و مصرف کود و همه را در نظر بگیرد تا بتواند وارد بازارهای اروپا شود. از طرفی یکی از دلایلی که ما اگر کشورها را در نظر نگیریم، مرتب بازارها را جابجا می‌کنیم و مرتب به کشورهای پایین‌تر نزول کردیم تا به کشورهای همسایه رسیدیم، به این علت است که تولید پرهزینه شده، زیرا عملکرد بالا نرفته است و ما باغات را نوسازی نکردیم و ارقام جدید نیاوردیم و روش کاشت را اصلاح نکردیم و این به ضرر همه است، هم تولیدکننده و هم صادرکننده و هم هزینه‌های ملی که بایستی این مسائل شفاف شود.
کشاورز پیشنهاد داد: گزارش آسیب‌شناسی کشمش به کمک اتحادیه و اتاق ایران و کمیسیون‌های مربوطه تکمیل شود و درنهایت به دولت یا شورای گفت وگوی دولت و بخش خصوصی ارائه شود و با دعوت از وزرا، سازمان توسعه تجارت و نماینده بانک مرکزی مسئله را بررسی کنیم.