xآفات انباری یکی از مهم‌ترین مشکلات انبارداری غلات و فرآورده‌های آنها است، که سالانه خسارت های زیادی را به محصولات کشاورزی و امنیت غذایی کشور وارد می کند، در این میان تکنولوژی هسته این نقش بسیار مهمی در از بین بردن این بیماریها و از بین رفتن محصولات و جلوگیری از فساد آنها قبل از رسیدن به سفره مردم دارد.
از جمله مهم‌ترین آفات انباری میتوان به سوسکها، شب پره‌ها، شپشه‌ها و آفات قرنطینهای اشاره کرد که خسارات فراوانی را به محصولات انباری وارد می‌کنند. پرتودهی هسته ای یکی از مناسبترین روش‌های کنترل آفات و جایگزین مناسبی برای متیل بروماید است. متیل بروماید هم اکنون به طور وسیعی جهت کنترل آفات انباری استفاده می‌شود. استفاده از متیل بروماید باعث تخریب لایه ازن در جو زمین می‌گردد به همین دلیل در پی جایگزینی روش پرتودهی به جای آن بودهاند. بر عکس متیل بروماید، پرتودهی فاقد اثرات تخریبی بر روی ازن بوده و بر خلاف ترکیباتی نظیر فسفین سرعت کنترل آن بالا بوده و اثرات آن به دمای محیط بستگی ندارد. پرتودهی را میتوان برای کنترل آفات انباری مقاوم به فسفین نیز مورد استفاده قرار داد. این روش جهت کنترل آفات انباری مختلفی نظیر غلات، آرد، قهوه و میوه‌های خشک مورد استفاده قرار داد. بسته بندی محصولات پرتودهی شده برای جلوگیری از آلودگی مجدد آنها ضروری است.
روش پرتودهی همچنین برای مبارزه با آفات انباری میوه‌های تازه نظیر مرکبات، انبه و پاپایا که دارای آفات مهم و قرنطینهای هستند مورد استفاده قرار گرفته است. آفات قرنطینهای و مهم این میوه‌ها از طریق تجارت بین المللی به سادگی به مناطق مختلف جهان قابل انتقال است. برای به حداقل رساندن احتمال خطر انتقال این قبیل عوامل میبایست واردات چنین محصولاتی با انجام تیمارهای قرنطینهای خاص نظیر پرتودهی انجام گردد.
در رابطه با استفاده از روش پرتودهی به عنوان یک تیمار برای مبارزه با آفات قرنطینهای نظیر مگسهای میوه در دنیا پژوهش‌های زادی انجام شده است.
هر چند داشتن عملیات فرآوری خوب (GMP) ضروری است اما به تنهایی برای کاهش میزان شیوع مسمومیتهای غذایی کافی نمیباشد. عوامل بیماری‌زایی فاسد کننده مواد غذایی به سطوح پایین پرتودهی حساس میباشند. پرتودهی شود بدون اینکه باعث کاهش کیفیت شود این عوامل فاسدکننده مواد غذایی را کنترل می‌کند. همچنین پرتودهی با این دز از لحاظ بهداشتی نیز حفاظت کافی را ایجاد می‌کند.
ادویه‌جات، گیاهانی دارویی و سبزیجاتی که به عنوان چاشنی به کار میروند به واسطه طعمها، رنگها و بوهای مشخصی که دارند با ارزش میباشند ولی اغلب آنها به علت شرایط عملآوری شدیداً آلوده میباشند و قبل از اینکه با سایر محصولات غذایی مخلوط شوند باید بار میکروبی آنها کاهش یابد. چون تیمار حرارتی باعث می‌شود که طعم و بوی این محصولات به طور قابل توجهی از بین رود یک فرآیند سرد (Cold process) از قبیل پرتودهی ایدهآل میباشد. بنابراین پرتودهی به‌عنوان یک جایگزین مناسب برای بسیاری از روش‌های ضدعفونی این محصولات است. همچنین در روش پرتودهی کیفیت و تمیزی گیاهان دارویی و ادویه‌جات بیشتر از سایر روش‌ها میباشد. دوام و پایداری بیشتر میوهجات و سبزیجات می‌تواند با تلفیق تیمار پرتودهی و استفاده از یخچال بدون تغییر در طعم و بافت به طور قابل توجهی افزایش یابد. پرتودهی می‌تواند رسیدگی را در بعضی میوه‌ها به تعویق اندازد، و قارچهای عامل پوسیدگی را کنترل کند و از این طریق دوام آنها را افزایش دهد.
البته پرتودهی برای تمام میوه‌ها و سبزیجات مناسب نمیباشد چون ممکن است تغییرات نامطلوبی را در رنگ و بافت و یا هر دو آنها ایجاد کرده و کیفیت و بازارپسندی آنها را کاهش دهد. همچنین ارقام مختلف یک نوع میوه ممکن است واکنشهای متفاوتی را نسبت به پرتودهی نشان دهند. زمان برداشت و وضعیت فیزیولوژیکی نیز در واکنش میوهجات و سبزیجات به پرتودهی تاثیر میگذارد.
بسیاری کشورها از تأثیر تکنولوژی هسته‌ای در کاهش ضایعات و فساد محصولات گیاهی آگاهی ندارند .در حالی که این تکنولوژی اهمیت بسیار زیادی در حفظ امنیت غذایی کشور دارد. تأثیرات انرژی هسته‌ای در حفظ امنیت غذایی به چهار استراتژی مختلف مؤثر است .1) تکنولوژی هسته‌ای می‌تواند باعث کاهش آفت و بیماری گیاهی شود. 2) تکنولوژی هسته‌ای در سلامت غذای انسان و دام بسیار مؤثر است؛ 3) تکنولوژی هسته‌ای با کاهش خسارت بازده تولید محصولات را افزایش می‌دهد؛ 4) تکنولوژی هسته‌ای فرایند فرآوری را بهتر کرده و از ضایعات و فساد محصول جلوگیری می‌کند.
مسعود لطیفیان،
عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات علوم باغبانی و معاون کنترل آفات سازمان حفظ نباتات کشور