طرح توسعه گلخانه‌های کشور یکی از طرح های اقتصاد مقاومتی است که اجرای آن از سال ۱۳۹۵ شروع شده و طبق برنامه باید در سال ۱۴۰۴ پایان یابد، به عبارتی مدت اجرای این برنامه ۱۰ سال است. این طرح به دلیل افزایش ضریب بهره وری آب با توجه به محدودیت های منابع آبی کشور، از اهمیت بسیاری زیادی برخوردار است.
محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی نیز بارها بر اهمیت این طرح تاکید کرده و آن را از اولویت های وزارتخانه متبوعش خوانده است، به گفته مسئولان و دست اندرکاران طرح پیش بینی می شود در پایان اجرای این برنامه حدود ۴ میلیارد متر مکعب از منابع آبی کشور صرفه جویی شود. در همین زمینه گفتگویی را با ولی الله بنی عامری، مجری طرح ملی توسعه گلخانه ها انجام داده است، که مشروح آن از نظرتان می گذرد:
* آقای بنی عامری سطح توسعه گلخانه‌های کشور در مدت ۱۰ سال اجرای برنامه، چقدر پیش بینی شده است؟
-ولی الله بنی عامری: سطح توسعه ای که در این ۱۰ سال پیش بینی شده، ۴۸ هزار و ۳۵۵ هکتار است که به صورت پلکانی افزایش می یابد، این رشد پلکانی هم از حدود ۱۲۰۰ هکتار در سال اول پایه شروع می شود و تا ۸ هزار هکتار در سال پایانی ادامه می یابد.
* تاکنون روند اجرای طرح و پیشرفت آن چگونه بوده است؟
-امسال که در سال چهارم برنامه قرار داریم میانگین سه ساله توسعه طرح مذکور ۹۳ درصد است و کمی از برنامه عقب هستیم که امیدواریم این مساله امسال جبران شود.
میانگین سه ساله توسعه طرح مذکور ۹۳ درصد است و کمی از برنامه عقب هستیم که امیدواریم این مساله امسال جبران شود
* سطح توسعه در سالجاری چه میزان خواهد بود؟
-پیش بینی می شود امسال کمی جلوتر از برنامه حرکت کنیم. امسال بر حسب ضرورت ضریب سرعت اجرای طرح را ۸۲ درصد افزایش دادیم. به عبارتی امسال قرار بوده ۳۶۰۰ هکتار گلخانه ایجاد شود اما به ۵۸۰۰ هکتار افزایش یافته که بخشی از عقب ماندگی سه سال گذشته را نیز جبران خواهد کرد و طبق برنامه جلو خواهیم رفت.
* در حال حاضر چه محصولاتی در گلخانه های کشور تولید می شود؟
-در گروه سبزی ها سهم خیار بین ۶۰ تا ۶۵ درصد است، باقی کشت هم به محصولاتی مانند گوجه فرنگی، فلفل، بادمجان و کاهو متعلق است. گروه دوم گروه گیاهان زینتی است و عمده آن رز، گل های آپارتمانی و سایر شاخه بریده ها، گیاهان نشا فصلی و درختچه ها است. گروه سوم هم گروه میوه ها و عمدتا شامل توت فرنگی است؛ ضمن اینکه اخیرا لیمو ترش به این گروه افزوده شده است.
* لیموترش در کدام مناطق کشور در حال تولید است و هم اکنون چه میزان از این محصول در کشور تولید می شود؟
-لیمو ترش فقط در واحدهای گلخانه ای شمال تولید می شود. در واقع، تولید لیموترش حدود یکسالی است که آغاز شده و به سرعت در حال رشد است؛ اما هنوز آمار نهایی میزان سطح زیرکشت آن را نداریم.
* تولید محصولات جدید را نیز در دستور کار دارید یا اینکه کشت محصولات فعلی توسعه خواهد یافت؟
-بله، در سایبان ها نیز برنامه تولید میوه های گرمسیری مانند موز، آناناس و انبه را در دستور کار داریم؛ اما هنوز عملیاتی نشده و در مراحل اولیه کار هستیم.
* تفاوت سایبان با واحد گلخانه‌ای در چیست؟
-سایبان نوعی سازه با پوشش سایه انداز است که به طور نسبی شرایط محیطی را کنترل می کند و مانند گلخانه به طور کامل شرایط را کنترل نمی کند.
* تولید میوه های گرمسیری مذکور از چه زمانی آغاز و این کار در کدام نقاط کشور انجام می شود؟
-تولید میوه های گرمسیری مذکورطبق برنامه باید از سال آینده شروع شود و میوه های گرمسیری در جنوب کشور و عمدتا در چابهار تولید خواهد شد.
تولید میوه های گرمسیری مانند موز، انبه و آناناس طبق برنامه باید از سال آینده شروع شود و میوه های گرمسیری در جنوب کشور و عمدتا در چابهار تولید خواهد شد* طرح توسعه گلخانه ها در تمام در کشور انجام می شود یا اینکه فقط در استانهای خاصی صورت می گیرد؟
-توسعه واحدهای گلخانه ای در تمام استانها در حال انجام است، ما ۵ استان مهم در این زمینه داریم که شامل تهران، جنوب کرمان، یزد، اصفهان و مرکزی است اما در سایر استانها نیز کار انجام می شود. به عنوان مثال استان آذربایجان شرقی یکی از استانهایی است که خیلی سریع در این زمینه در حال رشد است.
* آقای بنی عامری یکی از اهداف اجرای برنامه توسعه گلخانه ها، افزایش ضریب بهره وری آب است، بفرمایید که تولید در فضای گلخانه چگونه منجر به کاهش مصرف آب می شود؟
-دلیل اول، مهم و قطعی آن این است که اجرای این طرح از تبخیر سطحی آب جلوگیری می کند. دلیل دوم این است که قابلیت آن را دارد که از فرونشست آب جلوگیری کند(با روش های هیدروپونیک و بازچرخانی)، با همین دو عامل ۵۰ درصد نسبت به فضای باز جلوتر است.
* بنابراین مسائل مصرف آب در واحدهای گلخانه چند درصد نسبت به فضای باز کاهش می یابد؟
-برای این منظور، شاخص ما باید این باشد که تولید یک کیلوگرم محصول چقدر آب مصرف می کند؟، اگر این را اولویت قرار دهیم گلخانه تا ۱۰ برابر نسبت به فضای بهره وری بالاتری در زمینه آب دارد و می تواند با آن رقابت کند. بنابراین می توانیم بگوییم میزان صرفه جویی آب در سیستم گلخانه ها نسبت به فضای باز، بهره وری بیشتری دارد. یک کیلوگرم گوجه فرنگی که در فضای باز تولید می شود ۲۵۰ لیتر آب مصرف می کند، اما همین میزان گوجه فرنگی وقتی در گلخانه تولید می شود می تواند ۴۰ لیتر آب مصرف کند و گاهی این رقم با استفاده از تکنولوژی های مربوطه حتی تا ۱۰ لیتر کاهش می یابد ضمن اینکه این رقم در کشوری مانند هلند تنها ۴ لیتر است!
* آیا ما چنین تکنولوژی هایی را در اختیار داریم؟
-در حال حاضر داریم روی آن کار می کنیم ولی هنوز به آن دست نیافتیم. ضمن اینکه این رقم در ایران حدود ۴۰ لیتر است. البته این نکته را هم باید یادآور شد که بخشی از این آب در مصارف دیگر مورد استفاده می گیرد و فقط نیاز آبی محصول نیست از جمله برای خنک کردن، برای رطوبت دهی و غیره؛ در زمینه نیاز آبی می توان به رقم های ۱۰ یا ۴ لیتر رسید بویژه با سیستم های بازچرخانی آب که از فرونشست آن جلوگیری می کند.
یک کیلوگرم گوجه فرنگی که در فضای باز تولید می شود ۲۵۰ لیتر آب مصرف می کند، اما همین میزان گوجه فرنگی وقتی در گلخانه تولید می شود می تواند ۴۰ لیتر آب مصرف کند و گاهی این رقم با استفاده از تکنولوژی های مربوطه حتی تا ۱۰ لیتر کاهش می یابد ضمن اینکه این رقم در کشوری مانند هلند تنها ۴ لیتر است* در کشور ما سیستم های بازچرخانی وجود دارد؟
- کم کم این کار در حال شروع شدن است، یکی دو پروژه اجرا شده و این امر رو به توسعه است.
* برای استفاده بهینه از آب و افزایش بهره وری آن در واحدهای گلخانه ای درخواست اعتبار و یا واردات تجهیزات هم داشته اید؟
- درحال حاضر درخواست واردات دستگاه ها و تجهیزاتی که طرح های نوآورانه نامیده می شوند، ارائه شده و تلاش می شود این دستگاه ها در داخل هم تولید کنیم.
* از کدام کشورها؟
-از کشورهای مختلف مانند هلند، اسپانیا و ترکیه وارد خواهد شد.
* درحال حاضر سطح گلخانه های کشور چند هکتار است، در واقع چند هکتار گلخانه در حال بهره برداری و چند هکتار در دست احداث است؟
-حدود ۱۶ هزار هکتار گلخانه در کشور در حال احداث و بهره برداری است. از این میزان حدود ۱۳ هزار هکتار آن در حال بهره برداری و حدود ۳ هزارهکتار آن نیز در حال ساخت است.
* این رقم نسبت به سال ۹۵(سال آغاز اجرای طرح) چقدر تغییر کرده و متناسب با آن بهره وری آب چقدر افزایش داشته است؟
-نسبت به سال ۹۵ تقریبا میزان توسعه گلخانه ۲ برابر شده است. هر چه از فضای باز به سمت گلخانه می رویم مفهوم آن این است که به همان میزان داریم به ازای تولید هر واحد محصول آب کمتری مصرف می کنیم. ضمن اینکه عدد ثابتی نمی توان برای این مساله عنوان کرد، چون متفاوت است. در کجای کشور کاهش مصرف اتفاق افتاده است؟ نسبت به فضای باز ۱۰ برابر بهره وری آب بیشتر شده است.
در پایان برنامه پیش بینی ما این است که حدود ۴ میلیارد متر مکعب آب از منابع آبی کشور صرفه جویی می شود
* و پیش بینی شما برای پایان برنامه در زمینه افزایش ضریب بهره وری آب چه میزان است؟
- در پایان برنامه پیش بینی ما این است که حدود ۴ میلیارد متر مکعب آب از منابع آبی کشور صرفه جویی می شود.
* نکته مهم دیگری که در سالهای اخیر بارها مطرح شده و چالش های زیادی درباره آن وجود دارد استفاده بیش از اندازه از سموم و کودهای شیمیایی در واحدهای گلخانه ای است، که حتی معاون امور زراعت وزارت جهاد نیز یکبار در زمینه اظهارنگرانی کرده؛ آیا استفاده بیش از اندازه کشاورزان از این نهاده ها به دلیل عدم آموزش آنهاست یا اینکه کودها و سموم شیمیایی کیفیت لازم را ندارند و همین مساله باعث می شود که کشاورزان مجبور به استفاده مداوم شوند؟،
-این مساله واقعیت و همه پارامترهایی که به آن اشاره کردید وجود دارد. اما هیچ عدد و رقمی نیست که عنوان کند مثلا در گوجه فرنگی گلخانه و یا مثلا خیار گلخانه به این میزان باقی مانده سموم وجود دارد. برخی گیاهان مانند خیار و کاهو پذیرش برای دریافت کود بیشتر را دارند با این حال این تصور که در گیاهان گلخانه ای باقی مانده سموم و کودهای شیمیایی بیش از حد میزان است و یا این محصولات دچار آلودگی هستند، واقعیت ندارد. برای اینکه این نهاده ها نیز ارزان نیستند و کشاورزان به همین دلیل با آگاهی بیشتری از آنها استفاده می کنند. الان دستگاه ها و تجهیزات بیشتری برای این کار وجود دارد و به کار گرفته می شود ضمن اینکه آزمایشگاه هایی که فرمول غذایی به کشاورزان ارائه می کنند، در جهت مصرف کود و سم بیشتر به خدمت گرفته می شوند. کشاورزان میزان آب مصرفی و سایر اطلاعات کشت خود را به این آزمایشگاه ارائه می کند، بذر را هم نمونه برداری می کنند و آزمایشگاه نیز میزان کود مصرفی مورد نیاز آن محصول را فرموله می کند و در اختیار کشاورز قرار می دهد.
* این آزمایشگاه در سراسر کشور وجود دارند و همه کشاورزان می توانند برای دریافت فرمول غذایی به آنجا مراجعه کنند؟
-حدود دو الی سه سال است که این کار آغاز شده اما عمومیت نداشته اما الان در حال گسترش است، ضمن اینکه ما برنامه ای داریم که برای هر محصول یک کود مخصوص را فرموله کنند و کشاورزان دیگر چنین چالش هایی نداشته باشند به این ترتیب که ما یک کود پایه گوجه فرنگی، یک کود پایه خیار، یک کود پایه فلفل و ... را عرضه کنیم و نیازهای تکمیلی نیز از راه های دیگر تامین شود.
کودهای پایه تولید داخل است یا وارداتی؟
-بخش زیادی از آن داخلی و البته بخشی هم وارداتی است.
البته که آگاه ساختن کشاورزان و آموزش آنها در این زمینه بسیار مهم است، اقداماتی در این زمینه شده است؟
- خوشبختانه شاهد هستیم که سطح آگاهی کشاورزان نسبت به قبل که بالاتر رفته و هر چه این آگاهی بیشتر شود مطمئنا مدیریت مصرف در گلخانه ها نیز بهبود می یابد. مطمئنا وقتی ابزار دقیق و اطلاعات کافی در اختیار کشاورزان نباشد آنها نیز کود و سم را بی رویه و بی برنامه مصرف نخواهند کرد اما اگر دستگاه ها، تجهیزات و اطلاعات در اختیار آنان باشد کشاورزان هم به درستی از این نهاده ها استفاده می کنند.
ب* نابراین شما آلودگی محصولات گلخانه ای را تکذیب می کنید؟
- تشخیص میزان آلودگی بر عهده ما نیست. بر عهده وزارت بهداشت و دفتر سلامت غذا است. ما ابزاری برای اندازه گیری نداریم بنابراین اندازه نگرفتیم که ببنیم محصول آلوده است یا نیست اما مجموعه های وزارت بهداشت، دفتر سلامت غذا و درباره سموم نیز سازمان حفظ نباتات متولیان امر هستند.
تشخیص میزان آلودگی بر عهده ما نیست. بر عهده وزارت بهداشت و دفتر سلامت غذا است. ما ابزاری برای اندازه گیری نداریم بنابراین اندازه نگرفتیم که ببنیم محصول آلوده استمنظور بنده باقی مانده سموم و کودهای شیمیایی در محصولات است نه صرفا کیفیت و سلامت خود این نهاده ها.
- بله، بنده نیز همین مورد را عرض می کنم.
نکته مهم دیگر که اخیر رئیس سازمان حفظ نباتات نیز به آن اشاره کرده بود تحریم ایران از سوی شرکت های بزرگ سموم است، گفته می شود این مساله باعث ورود سموم و کودهای چینی و هندی بی کیفیت به کشور شده است.
-آفت کش های شرکت های بزرگ و معروف با نوع چینی و هندی آنها متفاوت است و این یک واقعیت است.
الان در چنین شرایطی قرار داریم؟
-بله، برخی شرکت های بزرگ کشور ما را ترک کرده و رفته اند. جایگزین آن نیز این است که با سیستم ها و فرمول های دیگر فعلا کنار بیاییم و شرایط را تحمل کنیم. البته اینطور هم نیست که دست ما بسته باشد شرکت های داخلی در حال حاضر به تکاپو افتاده اند و تلاش خود را برای فرموله کردن سموم و کودهای شیمیایی می کنند قبل از این چون به راحتی واردات انجام می شد چنین تلاشی انجام نمی شد اما الان شرکت های داخلی در حال تلاش هستند. اگرچه به استاندارد شرکت های اروپایی نرسد اما به هر حال کار ما راه می اندازد و کیفیت تولیدات در حد قابل قبول است.
برخی شرکت های بزرگ کشور ما را ترک کرده و رفته اند. جایگزین آن نیز این است که با سیستم ها و فرمول های دیگر فعلا کنار بیاییم و شرایط را تحمل کنیم. البته اینطور هم نیست که دست ما بسته باشد شرکت های داخلی در حال حاضر به تکاپو افتاده اند و تلاش خود را برای فرموله کردن سموم و کودهای شیمیایی می کنندآقای بنی عامری، یکی از انتقادات مهمی که به مجموعه وزارت جهاد وارد است عدم موفقیت در بازارهای صادراتی است، چرا در بازارهای صادراتی از جمله بازار روسیه و بازار قطر که فرصت طلایی و خوبی برای کشور ما بود، عملا موفقیتی به دست نیاوردیم و اجازه دادیم این فرصت ها به راحتی از دست برود؟
- چون این مساله متولی ندارد. اگر متولی داشت و صادرات محصول برنامه ریزی و ساماندهی می شد و هر کسی راه نمی افتاد محصول را با هر شکل و هر بسته بندی صادر کند، دچار چنین چالش هایی نمی شدیم. بازارهای خارجی استانداردهای خاص و پروتکل های ویژه ای دارد. البته این اتفاق کم کم دارد رخ می دهد چون کسانی که به شکل مرتب، سورت شده و برنامه ریزی شده محصول صادر می کنند روز به روز رشد می کنند. آنجا قوانین خاص خود را دارد و این نوع محموله ها را برگشت می زنند و از صادرکنندگان خسارت دریافت می کنند. اما الان هم حجم این محصولات در حال افزایش است هم کیفیت آنها رو به بهبود است ضمن اینکه وارد شدن به یک بازار امری زمانبر است و من مطمئن هستم در سالهای آینده اتفاقات خوبی در این زمینه رخ خواهد داد.
در زمینه زیرساخت ها چه مشکلاتی برای صادرات داریم که لازم است رفع شود؟
-در حال حاضر برخی زیرساخت ها نیز برای صادرات آماده نیست مثلا ما در زمینه حمل و نقل شرایط خیلی مناسبی نداریم. محصولی که باید در شرایط خاص دمایی و رطوبتی حمل شود مانند اشیایی مانند کمد و میز حمل می شود که این اشکال است چون محصولات گلخانه ای ظریف و حساس هستند و باید در بسته بندی مناسب و در شرایط دمایی مناسب حمل شود.
برخی زیرساخت ها نیز برای صادرات آماده نیست مثلا ما در زمینه حمل و نقل شرایط خیلی مناسبی نداریم. محصولی که باید در شرایط خاص دمایی و رطوبتی حمل شود مانند اشیایی مانند کمد و میز حمل می شودبنابراین عدم موفقیت در صادرات، به سلامت محصولات ربطی ندارد؟
-در بازارهای روسیه فعلا روی سلامت محصولات حساسیت خاصی وجود ندارد اما اعتقاد بنده این است که روی این مساله باید حساس بود و گواهی سلامت برای محصولات صادر کرد. چون امروز هم اگر حساس نباشند بالاخره روزی این بحث مهم می شود و اگر مشکلی وجود داشته باشد تبدیل به یک چالش خواهد شد.
* این گواهی سلامت را وزارت بهداشت صادر می کند؟
-خیر، دستگاه دولتی آن را صادر نمی کند بخش خصوصی این کار را می کند. ولی وزارت بهداشت و وزارت جهاد کشاورزی پروتکل های لازم را تدوین کرده اند. بنابراین ما از نظر قوانین و مقررات محصول سالم مشکلی نداریم و این قوانین وجود دارد اما باید بخش خصوصی باید بیاید و این گواهی را صادر کند. در حال حاضر نیز دو سه شرکت در این زمینه به طور خیلی محدود فعال هستند و از طرفی هم کشاورزان و تولیدکنندگان هنوز مجاب نشده اند که برای این کار هم باید هزینه بدهند و برایشان جا نیفتاده است.
درحال حاضر میزان تولید محصولات گلخانه ای در کشور چه میزان و حجم صادرات آنها چقدر است؟
-میزان تولید محصولات گلخانه ای حدود ۳ میلیون تن است و در پایان برنامه به ۲۲ میلیون تومان می رسد. قرار است ۱۰ میلیون تن آن صادر شود. الان حدود ۵۰۰ میلیون دلار میزان صادرات این محصولات است و پیش بینی می شود این رقم امسال به یک میلیارد دلار برسد.
* مقاصد صادراتی محصولات ما عمدتا کدام کشورها هستند؟
-عمدتا کشور همسایه از جمله کردستان عراق، کشورهای آسیای میانه، روسیه، کشورهای حاشیه خلیج فارس و افغانستان هستند.
* و نکته پایانی؟
-توسعه یک الزاماتی دارد از مهم ترین الزامات آن وجه پژوهش، نوآوری و آموزش است. آنقدر که در بُعد کمی توسعه جلو می رویم در بعد کیفی آن حرکت نمی کنیم در حالی توسعه باید همه جانبه باشد. توسعه فقط این نیست که ما اعلام کنیم اینقدر عدد اضافه کردیم و پایداری طرح ها در گرو همین مساله است. پایداری طرح در گرو پژوهش، نوآوری، فناوری و آموزش بویژه آموزش مهارتی است این موارد نکات مهمی است که ما در برنامه داریم اما هنوز حداقل از نظر خود بنده رضایت بخش نیست چون اعتبار نیست. قرار بوده اعتبار داده شود اما از ابتدای طرح فقط اعتبارات تسهیلاتی داده شده و اعتبار هزینه ای به طرح تعلق نگرفته است. آموزش های ما بویژه در زمینه مهارت آموزی ضعیف است. ما تا پایان این برنامه به ۵۸ هزار نفر کار ماهر نیازمند هستیم و در همین سالجاری حدود ۶ هزار کارگر ماهر نیاز داریم اما هنوز هیچ برنامه مشخصی برای اینکه این کارگران دوره مهارت آموزی ببینند وجود ندارد.
آموزش های ما بویژه در زمینه مهارت آموزی ضعیف است. ما تا پایان این برنامه به ۵۸ هزار نفر کار ماهر نیازمند هستیم و در همین سالجاری حدود ۶ هزار کارگر ماهر نیاز داریم اما هنوز هیچ برنامه مشخصی برای اینکه این کارگران دوره مهارت آموزی ببینند وجود ندارد
البته وزارت جهاد کشاورزی با توجه به بضاعت خود برنامه هایی برای این امر در نظر گرفته اما اگر برنامه ای نوشته شده که همینطور هم است باید اعتبارات آن هم تامین شود. اعتبارات تسهیلاتی طرح به خوبی تامین شده اما متاسفانه هیچ اعتبار هزینه ای برای این طرح در نظر گرفته نشده است.
امسال حدود ۷ هزار میلیارد تومان اعتبار تسهیلاتی از صندوق توسعه ملی به این طرح اختصاص یافته است. قیمت ها بسیار نوسان دارد زمانی ما پیش بینی می کردیم کل برنامه ۱۰۰ هزار میلیاردتومان هزینه دارد اما الان آنقدر نوسانات زیاد شده که اصلا نمی توان عدد ثابتی را عنوان کرد اما آنچه مسلم است بیش از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان است.